Dân gian có câu:
Mồm ăn, mồm nói, mồm cười
Mồm đi kể chuyện cho người ta yêu
Có khi mồm lại nói điêu
Làm cho nhà nát, cửa xiêu vì mồm!
Đúng là chuyện về những hoạt động của cái mồm. Từ việc ăn để duy trì sự sống, đến nói, cười để giao lưu với cộng đồng… Đặc sắc ở đây là sự phát triển ý tứ. Mồm-với chức năng sinh học là chủ yếu (ăn) tới Mồm-với chức năng xã hội (nói, cười) là đã có sự chuyển về chất. Khi “Kể chuyện cho người ta yêu”, mồm là phương tiện thể hiện lời của con tim, khối óc. Còn chuyện biến đổi từ nhân văn cao đẹp (kể chuyện cho người ta yêu) đến tha hóa (nói điêu) thì mồm đã bị sai khiến chuyển tải cái điêu toa, dẫn đến tai hại (nhà nát, cửa xiêu). Tới mức độ này, vấn đề không phải là ở cái mồm nữa rồi. Nó là chuyện của ý thức con người. Đoạn ca dao mộc mạc mà hàm ý sâu sắc, đề cập đến chi tiết văn hóa, đặc trưng văn minh của loài người: Chuyện lời ăn, tiếng nói.
Ngày xuân, xin được góp bàn chuyện nói năng qua hai câu dưới của đoạn ca dao (Có khi mồm lại nói điêu/Làm cho nhà nát, cửa xiêu vì mồm).
Nói điêu tiềm ẩn tai họa. Hẳn ai cũng nhớ chuyện cậu bé chăn cừu bị hổ vồ mà không ai đến cứu, chỉ vì cậu đã từng nhiều lần nói lừa người lớn là có hổ đến. Chẳng đâu xa, nhỡn tiền: Mấy gã loan tin vịt: “Trên máy bay có bom!”, không chỉ gây phương hại đến kinh tế, an ninh quốc gia mà còn làm biết bao người tổn thọ vì bị đứt nơ-ron thần kinh! Đương nhiên, pháp luật phải rờ đến, xử phạt. Cơ quan nọ có anh chàng quá yêu, lại cũng quá ghen. Nhìn nhận sự vật, suy diễn thế nào lại bảo “Cái nửa thương yêu tuyệt vời” của mình là vui đâu chầu đấy, còn giấu tình riêng(!). Cứ đay đi đay lại cái điệp khúc ấy, đến nỗi cái “nửa kia”, vốn đã nguyện thủy chung, son sắt đến hết đời, bị oan thật sự, nói: “Con giun xéo lắm cũng quằn!”… May quá, chỉ là do ghen tuông bóng gió nên cái “bình pha lê đặc biệt” cũng chỉ vỡ có… chưa đến một ngày rồi lại “lành”. Có trường hợp nói điêu dẫn đến sự oan ức thái quá. Thật là “Lời nói-đọi máu”… Nguy hại không kém là nói điêu bị chuyển thành viết điêu. Nghề viết mà viết điêu thì không thể tha thứ.
“Nói” là một năng lực hành vi vô giá của con người. Cũng như các thứ quý giá khác, càng quý càng khó giữ gìn. Không giữ gìn được thì đau xót lắm. Đừng có còn hơn, “Thà câm từ lúc sơ sinh/Lớn lên hóng hớt như ranh làm gì!”. Nói vậy thôi. Chẳng ai muốn câm. Vả lại, khả năng nói là ơn huệ lớn lao mà thế giới tự nhiên-xã hội ban cho con người. Cho nên, có sự nói, hiển nhiên có sự giữ gìn lời nói, không để xảy ra nói điêu.
Nói điêu có nhiều nguyên nhân. Do tính nết điêu ngoa (thích đơm đặt, lừa dối). Do dễ dãi trong nếp sống, từ chỗ hay nói đùa, trêu đùa thành ra mắc vào nói điêu (bạn bè hùa nhau xì xào, bịa chuyện anh này, anh nọ có “bồ” để trêu các bà vợ. Đã có người vợ tưởng thật, suýt nữa tan đàn sẻ nghé). Đáng chú ý là “Có khi mồm lại nói điêu”. Con người ta không ai nắm tay từ tối tới sáng. Có lúc sơ tâm. Không có tính điêu ngoa, không dễ dãi trong nếp sống… cũng có thể mắc nói điêu (lỡ mồm).
Những nguyên nhân trên gợi ý cách phòng, tránh và khắc phục bệnh nói điêu. Trước hết, phải có quyết tâm. Có câu “Người ta mất 3 năm để học nói và mất 60 năm để biết im lặng” (giữ gìn lời ăn tiếng nói). Muốn không mắc bệnh nói điêu, phải có ý thức tự trọng với bản thân. Để chữa bệnh nói điêu, người có tính điêu ngoa phải một lòng, một dạ “cải tà quy chính”, giống như người ốm phải muốn được chữa lành bệnh. Người chân chính cũng “Có khi mồm lại nói điêu”, cho nên phải thường xuyên rèn luyện, không được chủ quan nghĩ rằng mình nói năng đã giỏi giang, chu chỉn.
Có nhiều biện pháp để tránh nói điêu. Gia đình nọ có cô con gái út xinh tươi, duyên dáng nhưng hay chành chọe, ỷ thế bố mẹ, thường hay bắt nạt chị gái. Đầu xuân, người cha làm một cái biển đề: “Chim khôn hót tiếng rảnh rang/Người khôn nói tiếng dịu dàng, dễ nghe”, đặt lên chỗ để đồ dùng thường ngày của cô út. Cô út hiểu lòng bố, sửa dần tính nết. Khi lỡ vi phạm, liền gặp bố để nhận lỗi ngay…
Giữ gìn lời ăn tiếng nói là việc làm thường xuyên của người có ý thức văn hóa. Đó là một mỹ tục, góp phần làm lành, làm đẹp đời sống người dân Việt.
PHẠM XƯỞNG