Ngẫm dọc đường: Phê bình và bạn đọc

Tình trạng phân hóa của hệ mĩ học và quan niệm sáng tác xảy ra từ 5 năm trước, ngày càng trầm trọng. Mỗi ngày, cả trăm bài thơ nóng hổi được bắn lên mạng. Hằng năm, mấy trăm tập thơ xô đẩy nhau xuất lò in, cả lò photocopy. Không ai tự nhận quán xuyến tất cả các tác phẩm khác lạ và cả khác nhau ấy. Nên, một nhà phê bình chỉ có thể chọn lựa một quan điểm thẩm mĩ nhất quán, để làm phê bình.

Nhưng nhìn tới nhìn lui: rất ít (nếu không nói là chưa có) nhà phê bình nào chịu đồng hành với thơ đương đại (cụ thể hơn: Thơ Hậu Đổi mới) để có thể song thoại sòng phẳng với cái mới. Có, nhưng chỉ để trù dập hay tán tụng. Chưa có ai dấn thân trọn vẹn với các trào lưu sáng tác mới, để có thể nắm bắt, cả phần sáng lẫn bề tối của chúng. Qua đó, khai mở cơ sở văn hóa, nền tảng triết học hình thành các loại thơ kia. Chúng ta rất ngại đi vào vùng xoáy dễ sa sẩy của sáng tác mới, của hôm nay. Tinh thần ngại phiêu lưu khiến các nhà phê bình luôn tìm chốn trú ẩn an toàn trong miền sáng tác thuộc hệ mĩ học đã được thời gian thẩm định và lưu kho. Đại đa số bài điểm sách được viết rất qua loa, như thể làm cho xong cái phận sự của đơn đặt hàng, cả ở các báo chuyên. Nơi đó người đọc không nhìn ra đâu tác phẩm và bút pháp mới, mà chỉ thấy sinh hoạt riêng tư của tác giả với những giai thoại được phô bày, lê thê kể lể. Bao nhiêu là giai thoại!

Thời cuộc thay đổi. Thơ đã thay đổi. Và, cách nhìn nhận thơ cũng phải thay đổi. Thơ Hậu Đổi mới đang xảy ra. Chúng đang đi, đang tìm đường. Pound: Không có bài thơ hay nào được viết theo phong cách đã có mặt từ 20 năm trước. Như vậy, với những kẻ phiêu lưu vào vùng đất mới của thơ ca, xã hội cần khuyến khích, tạo điều kiện cho họ khai phá. Thơ Hậu hiện đại, Tân hình thức hay Nữ quyền luận… phải được bình đẳng có mặt. Không thể đòi hỏi chúng xuất sắc ngay tức thời. Chê chúng chưa đi tới đâu, dè bỉu chúng dị hợm hay thậm chí, quy chụp chúng bằng nhiều hình dung từ tiêu cực thì, không gì tiêu cực hơn. Càng không thể bằng vài trích dẫn câu/đoạn/bài thơ dở rồi quy kết rằng chúng hỏng, đáng vứt đi.

Một hệ mĩ học sáng tạo chỉ có thể bị/được vượt qua bằng phê bình tác phẩm đại diện xuất sắc thuộc hệ mĩ học đó, chứ không phải ngược lại.

Thế nhưng, phê bình hôm nay đang thiếu, thiếu và thừa lớn. Thiếu tư thế tự do cần thiết nên thừa sự tránh né, cả nể. Không đủ cô đơn cho… phê bình, nghĩa là thiếu giữ một khoảng cách cần thiết với đối tượng nên, phê bình dễ tạo cảm giác thừa tinh thần phe nhóm, cánh hẩu. Thiếu thẩm quyền chuyên môn, do đó các nhận xét đều thừa ý kiến vừa xu thời vừa bất cập, tùy tiện. Cuối cùng, thiếu hiểu biết về lao động nghệ thuật cùng lòng say mê nghề nghiệp, nên thừa bài viết theo sơ đồ sáo ngữ được làm sẵn, ở đó hoàn toàn vắng bóng suy tư (Xem thêm: Th.W.Adorno, Về khủng hoảng của phê bình văn học, Trương Hồng Quang dịch).

… Khủng hoảng người đọc thói quen thơ… cho đến hệ mĩ học: Cổ điển (Trung Quốc), Lãng mạn, Hiện thực… quy định lối thưởng thức thơ của chúng ta. Bài/tập thơ nào vừa vặn với tầm mong đợi thì được cho là hay.

Câu hỏi đặt ra: Nhưng thế nào là hay? Tại sao các thế hệ/trường phái thơ không thể chấp nhận nhau? Cụ Huỳnh Thúc Kháng đòi đánh roi Lưu Trọng Lư; trong lúc Xuân Diệu cho thơ Nguyễn Đình Thi lủng củng thì TMH kêu đích danh thơ Nguyễn Quang Thiều là loại “thơ giả cầy, thơ dịch” mà dịch rất rồi! Và, không ít đại biểu thơ hôm nay không chịu được loại thơ như Đinh Linh! Cứ thế, … Do đó, cách tân thơ đòi hỏi sự thay đổi tính quy ước của người đọc.

Nhưng, độc giả (văn chương) hôm nay đang ở đâu? Họ đã chuẩn bị được gì, để đón nhận sáng tác mang trong mình khả tính cách mạng? Họ chưa chuẩn bị gì cả! Độc giả văn học, cứ nếp cũ mà tiếp nhận thơ. Bên cạnh hệ mĩ học cũ và cái gu cũ, chính nhà thơ còn tạo cho người đọc tâm thế thưởng thức thơ một chiều, bằng ý định loại trừ các sáng tác khác mình ra khỏi đời sống văn chương.

Hãy để cho các hệ mĩ học sáng tạo cùng tồn tại, cạnh tranh và phát triển. Cuộc cạnh tranh thơ ca hôm nay cũng thế, nó cần có môi trường lành mạnh, để các giọng thơ, các trào lưu, hệ mĩ học khác nhau cùng tồn tại và tranh đua, đẩy nền thơ ca Việt dấn tới.

Môi trường lành mạnh chính là diễn đàn công khai. Dù đại bộ phận sáng tác Hậu Đổi mới đã có đất sống trên Website văn học cả trong lẫn ngoài nước, nhưng chính diễn đàn công khai mới mang yếu tố quyết định tạo nên cuộc thay đổi lớn trong văn học. Đâu phải cái mới nào cũng hay, khả năng chinh phục được người thưởng thức nghệ thuật. Ngay thời Thơ Mới, Hoài Thanh phải đọc và sàng lọc cả mấy vạn bài thơ mới mới chọn ra được vài trăm bài ưng ý (mà chắc gì Hoài Thanh đã có lý hết). Hôm nay không là ngoại lệ: các bài thơ Tân hình thức hay Hậu hiện đại cần được xuất hiện ở các mặt bằng thông tin đại chúng, hay ít ra nó phải được dành cho một số trang nhất định trong các tạp chí, báo chuyên văn chương. Để làm cuộc chinh phục người đọc của mình. Qua đó, người đọc mới có thể phân định cái hay/dở của chúng. Nếu chúng dị hợm, học đòi vô lối thì chúng sẽ tự loại mình ra khỏi cuộc chơi. Không vấn đề gì cả.