Hằng năm, vào dịp 12 tháng Hai âm lịch, người dân xứ Quảng làm ăn xa từ các vùng, miền trong cả nước đều lũ lượt kéo về thôn Thu Bồn, xã Duy Tân (Duy Xuyên, Quảng Nam) để tham dự Lễ hội Bà Thu Bồn. Đây là lễ hội lớn mang màu sắc tín ngưỡng dân gian có từ bao đời, với các lễ, hội như: rước nước, tế Bà, thi làm bánh dâng Mẹ Thu Bồn, thi đua ghe trên sông Thu, thi hát dân ca, hò khoan đối đáp... nhằm cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa trong đời sống nông nghiệp ở một vùng quê sông nước, gần khu vực di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn, thể hiện tinh thần đoàn kết các dân tộc Chăm, Cơ-tu, Kinh... trong xây dựng cuộc sống.
Theo ban tổ chức, năm nay, Lễ hội Bà Thu Bồn có thêm các nội dung mới: Giao lưu thơ, nhạc của các nhà thơ, nhạc sĩ, ca sĩ với chủ đề “Thu Bồn-vùng quê thương nhớ”; các nhà văn và nhân chứng kể chuyện về cuốn sách “Nhật ký chiến tranh” của Chu Cẩm Phong, “Những giây phút oanh liệt trong trận đánh cuối cùng của nhà văn, chiến sĩ, liệt sĩ Chu Cẩm Phong trên đất Duy Tân”; thư pháp Việt với chủ đề “cội nguồn” và thơ ca về mảnh đất, con người Thu Bồn của nghệ nhân Hồ Công Khanh. Đặc biệt, trong ngày hội chợ quê của Lễ hội Bà Thu Bồn có các món đặc sản riêng có của xã Duy Tân như: Mì Quảng nhân cá mòi sông Thu Bồn; chả cá mòi chiên, ram cá mòi, gỏi cá mòi và cháo “đùm” mới lạ và bánh đúc sông Thu của các gia đình ngư dân, nông dân chính hiệu thôn Thu Bồn.
Mì Quảng cá lóc, cá leo; mì Quảng tôm, thịt các loại, thì nhân dân xứ Quảng ai cũng có thể chế biến, nấu nướng và thưởng thức rồi. Nhưng, mì Quảng nhân cá mòi sông Thu Bồn; chả cá mòi chiên nhấm nháp rượu gạo, thì không phải ai cũng đã thưởng thức (kể cả nhiều người đang sinh sống tại xã Duy Tân). Trên sông Thu Bồn, đoạn chảy qua xã Duy Tân, nhất là ở thôn Thu Bồn, từ sau Tết đến hết tháng 3 (âm lịch) năm nay, chẳng biết cá mòi ở đâu về tụ hội nổi đầy mặt sông. Gia đình ông Trần Phu, Trần Quảng, Nguyễn Cúc và một vài hộ khác đã tổ chức đơm đó, đặt nò để bắt cá, dụ cá. Có những năm cá nhiều, mỗi ngày, gia đình ông Phu đã bán ra vài trăm ký cá; thậm chí, có mùa nhiều cá mòi quá, gia đình ông Phu, ông Quảng, ông Cúc phải làm mắm, hoặc phơi khô để ăn và bán cho bà con trong những ngày đông giá. Món ăn nhớ lâu khoái khẩu, khiến người ta nhớ đời. Cứ gần đến Lễ hội Bà Thu Bồn 12 tháng Hai âm lịch, bà con tìm đến nhà ông Trần Phu, Trần Quảng, Nguyễn Cúc... để mua cá ăn chơi, hoặc biếu cho bà con quê Duy Tân đang sinh sống ở Đà Nẵng, Hội An, Điện Bàn... Nhà ông Trần Phu, nhà bà Nguyễn Thị Năm không mở quán ăn to tát, nhưng bà con nhân dân lao động, sau một ngày mệt nhọc đã tìm đến thưởng thức mì Quảng nhân cá mòi um, gỏi cá mòi, ram cá mòi, chả cá mòi chiên. Cá mòi vừa đánh, bắt từ sông lên, thân còn quẫy, da còn tươi rói, miệng còn ngáp ngáp đã được bỏ vào máy xay nhuyễn để làm chả cá chiên. Trong nồi nhưn của mì Quảng, ngoài các món phụ như thịt heo ba chỉ, tôm sông, có món cá mòi um, chả cá mòi chiên dậy mùi thơm, bùi, béo ngậy. Cánh nhậu, có người còn mê món gỏi cá mòi, ram cá mòi nhấm nháp với rượu gạo quê chính hiệu. Bát mì Quảng nhân cá mòi; gỏi cá mòi; ram cá mòi sẽ “đã đời” hơn khi được thưởng thức với bánh tráng nướng gạo mè, trái ớt xanh giòn rụm cũng được trồng trên đất phù sa sông Thu Bồn.
Cháo thì được nấu nhiều kiểu, nhiều loại từ cháo thịt, cháo cá, cháo tôm… ai cũng đã thưởng thức tùy theo gu của mỗi người, nhưng món cháo “đùm” thì hầu như hiếm thấy. Với tuyệt chiêu của chị em chính làng Thu Bồn, bát cháo được nấu công phu từ gạo nếp hương mới gặt xong cộng với lòng heo, óc heo được đùm gói trong lá chuối với đầy đủ gia vị, trong đó không thiếu nén, nghệ, tỏi, sả. Khi cháo sôi cũng là lúc thả luôn vào nồi cái đùm lòng heo, óc heo bao bọc hình thức bên ngoài giống như cái bánh ú, hoặc bánh chưng. Lúc cháo gần chín tới, lửa cũng lim rim để có nồi cháo thơm dậy mùi, nức mũi. Cháo đùm được ăn với bánh tráng nướng, hoặc bánh tráng “sống” loại mỏng, một ít rau sống trồng trên bãi bồi hai bên bờ sông Thu Bồn và không thiếu một cuốc rượu gạo quê. Ăn bát cháo “đùm”, mồ hôi tuôn ra, người nhẹ lâng lâng như vừa được xông hơi, khoẻ khoắn.
Thêm một món ngon nữa, bánh đúc sông Thu quen, mà lạ của quán Thùy Như. Đây là đặc sản ở vùng quê xứ Quảng, nhiều người làm được, nhưng để nhớ lâu, ăn xong, mong ngày lặp lại như bánh đúc của cô chủ quán Thùy Như, thì ít ai có được. Bánh được làm bằng gạo lứt của vùng B Đại Lộc, xay thành bột rồi hấp chín đổ lên cái sàng bánh dày 2-3 phân, sau đó rắc lên các gia vị như: đậu phộng rang giã hạt vỡ đôi, lá hẹ xắt nhỏ mỏng, tôm khô ăn kèm với thịt heo ba chỉ và mắm nêm (cá cơm) thượng hạng chợ Hàn. Mùi thơm dìu dịu, dễ chịu của gạo lứt cộng hưởng với mùi đậu phộng rang, mùi mắm nêm mằn mặn, ngòn ngọt đánh thức cả vị giác, khứu giác, thị giác. Ai đã một lần ăn, dư âm còn đọng lại thèm thuồng khó tả cái vị giòn giòn của đậu, cái mềm mềm, sừng sực của bột gạo lứt xứ quê. Bánh đúc mắm nêm có cái mùi thơm rất riêng, mà cũng rất chung: Mùi quê hương xứ sở. Xa quê, nghe mùi thơm bánh đúc, lòng dậy lên cái mùi, cái tình quê nôn nao, khôn tả.
Ai đó đã nói rất đúng, nhiều khi chỉ vì một làn điệu dân ca, một giọng hò khoan đối đáp, một cuộc đua ghe trên sông nước cũng đã làm cho người ta thương nhớ và yêu quê hương hơn. Cũng có thể đúng hơn, đôi khi chỉ bởi một vài món ăn ngon, lạ, mà người ta nhớ đời một vùng quê, một vùng sông nước, một lễ hội văn hóa có tính chất huyền thoại, sử thi, mang màu sắc tín ngưỡng dân gian.
LÊ ANH DŨNG