New START là hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân quy mô lớn mới nhất giữa Nga và Mỹ nhằm giới hạn số lượng đầu đạn hạt nhân chiến lược mà hai cường quốc hạt nhân lớn nhất thế giới có thể triển khai. Hiệp ước được ký năm 2010, có hiệu lực vào tháng 2-2011, quy định mỗi bên cắt giảm kho vũ khí tấn công chiến lược của mình để sau 7 năm kể từ ngày hiệp ước có hiệu lực và trong tương lai, tổng số lượng vũ khí không vượt quá 700 tên lửa đạn đạo liên lục địa, tên lửa đạn đạo bố trí trên tàu ngầm và máy bay ném bom hạng nặng, cũng như 1.550 đầu đạn và 800 thiết bị phóng tên lửa đã được triển khai và chưa được triển khai. New START cũng bắt buộc Nga và Mỹ trao đổi thông tin về số lượng đầu đạn và phương tiện phóng hai lần mỗi năm.
Lâu nay, Nga vẫn luôn coi Hiệp ước New START, vốn sẽ hết hiệu lực vào tháng 2-2021 và có thể được gia hạn tối đa 5 năm nếu có sự nhất trí của đôi bên, là “hòn đá tảng đối với an ninh thế giới” và là “hiệp ước duy nhất chúng ta có nhằm tránh rơi vào một cuộc chạy đua vũ trang toàn diện”. Ngược lại, mặc dù chưa đưa ra quyết định chính thức, song, chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump không ít lần bóng gió khả năng khai tử hiệp ước này. Washington cho rằng New START là hiệp ước “thiếu sót” và “lỗi thời” khi không đề cập tới các loại vũ khí hạt nhân chiến thuật cũng như vũ khí phi hạt nhân mới do hiệp ước này được ký vào năm 2010, trước thời điểm thế giới xuất hiện các cuộc chiến tranh mạng, tên lửa siêu thanh và bệ phóng hạt nhân dưới biển. Theo Washington, cần tập trung vào điều gì “tốt hơn” thay vì gia hạn một thỏa thuận chưa hoàn thiện.
Điều gì “tốt hơn” mà phía Washington nói đến chính là một thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân mới, trong đó có cả sự tham gia của Trung Quốc. Tuy nhiên, đề xuất này đã sớm chết yểu khi Bắc Kinh tuyên bố không tham gia bất kỳ cuộc đàm phán nào về thỏa thuận giải trừ hạt nhân ba bên với Moscow và Washington với lý do kho vũ khí hạt nhân của Trung Quốc “không thể sánh với Mỹ và Nga”. Bắc Kinh cho rằng các nước có kho vũ khí hạt nhân lớn nhất cần có trách nhiệm “đặc biệt và đi đầu” trong vấn đề giải trừ hạt nhân và nên tiếp tục cắt giảm đáng kể vũ khí hạt nhân theo cách “có thể kiểm chứng và không thể đảo ngược”, tạo điều kiện cho các nước khác tham gia tiến trình này. Trong khi đó, Nga khẳng định “không thể tìm ra một tài liệu thay thế toàn diện” cho Hiệp ước New START trong khoảng thời gian còn lại từ nay đến tháng 2-2021.
Với những quyết sách đối ngoại bị gắn mác là “học thuyết rút lui” nhằm hướng tới mục tiêu cốt lõi “Nước Mỹ trên hết” trong thời gian qua của Tổng thống Donald Trump, dư luận luôn chuẩn bị sẵn tinh thần cho kịch bản Hiệp ước New START- “lại là một thỏa thuận tồi nữa” của người tiền nhiệm Barack Obama như cách gọi của ông chủ Nhà Trắng-bị khai tử. Nếu như kịch bản này xảy ra, cùng với việc Mỹ rút khỏi Hiệp ước Chống tên lửa đạn đạo (ABM) vào năm 2001 và Hiệp ước INF, đây sẽ là lần đầu tiên kể từ năm 1972, các cường quốc hạt nhân không còn chịu sự ràng buộc giới hạn nào. Điều đó sẽ khiến tất cả những nỗ lực kiềm chế chạy đua vũ trang trong mấy thập niên qua chỉ là công dã tràng.
Việc khai tử New START là kịch bản không mấy ai mong muốn bởi nhiều quốc gia, kể cả các đồng minh của Mỹ, đều lên tiếng thúc giục Washington và Moscow đàm phán gia hạn hiệp ước này. Thậm chí cả Nga cũng đã đề xuất nếu Washington không chấp nhận gia hạn New START thêm 5 năm thì có thể gia hạn hiệp ước thêm một thời gian ngắn hơn. Cộng đồng quốc tế đều ý thức được rằng đây có thể không phải là một thỏa thuận hoàn hảo nhưng suy cho cùng vẫn còn tốt hơn là không có thỏa thuận nào!
HOÀNG VŨ