Đăng tài nhận người, xét đoán việc với cách nhìn thoáng đã chụp thành kiểu, gọn sắc. Đăng làm việc nhiều, sống mãnh liệt. Đăng là một thanh niên cộng sản. Các bút ký của Đăng cũng khỏe như cái chân đi của Đăng”...

Trần Đăng-tác giả của những thiên phóng sự và bút ký chiến tranh nổi tiếng như: “Trận phố Ràng”, “Một lần tới Thủ đô”, “Một cuộc chuẩn bị”... không chỉ là “người văn nghệ binh thứ nhất hy sinh nơi chiến trường”-theo cách nói của Báo Vệ quốc quân mà còn là một trong những phóng viên đầu tiên của báo chí cách mạng Việt Nam hy sinh trong chiến đấu.

Trần Đăng-phóng viên Báo Vệ Quốc quân-hy sinh ngày 26-12-1949, tại Mặt trận biên giới phía Bắc. Kể từ đó đến nay, hơn 70 năm đã trôi qua nhưng những trang viết mà ông để lại vẫn như còn tươi rói, sống động; hình ảnh ông trong mắt người thân, bè bạn vẫn mãi mãi tuổi hai mươi. Nhà văn Từ Bích Hoàng, nguyên Phó tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Quân đội, bạn chiến đấu cùng thời với Trần Đăng khi còn là phóng viên mặt trận của Báo Vệ Quốc quân, sinh thời có lần viết: “Mùa xuân năm 1948, mấy anh em chúng tôi đóng quân ở nhà chị Quan người Tày, một căn nhà ọp ẹp nhất bản, nhưng chị là một “tấm lòng vàng” không bao giờ chúng tôi quên được. Một chiều mưa rét, chúng tôi đang ngồi nướng sắn thì có một người gầy gò, da đen sạm, có đôi mắt to và lờ đờ rất dễ nhận thấy, bước vào. Anh mặc chiếc áo cánh đen đã bạc, cái áo trấn thủ đã sờn, vai khoác chiếc chăn chiên, bên hông đeo khẩu súng ngắn, không mũ, không dép, không ba lô. Duy chỉ có cái quần “tây” là còn mới, loại vải “đoóc-mơ” đắt tiền nhưng cũng đã ngả màu bùn. Chúng tôi ngạc nhiên chưa kịp hỏi thì anh đã sà vào bếp lửa vừa sưởi vừa giới thiệu:

-  Mình là Trần Đăng. Trên điều mình về làm báo với các cậu. Không, mình xin đổi công tác về đây thì đúng hơn. Mình muốn viết, mình không muốn làm gì khác...”.

Nhà văn, nhà báo Trần Đăng. Ảnh tư liệu

Khát vọng được làm báo, được đi và viết cùng bộ đội đã khiến Trần Đăng từ một sinh viên luật khoa Hà Nội, từ một anh lính văn phòng, phục vụ trong Văn phòng Bộ Nội vụ, trong Ban Liên-kiểm quân sự Việt-Pháp thuộc Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam trở thành nhà báo, thành phóng viên mặt trận. Ông đi nhiều, đọc nhiều và viết khỏe. Mùa xuân năm 1948, ông đi cùng bộ đội vào vùng địch hậu Ba Chẽ, Tiên Yên. Ông bị phỉ bắn bị thương ở chân. Nhưng vừa về đến căn cứ, gặp một đơn vị đang hành quân lên biên giới Việt-Trung, ông lại đi luôn. Tháng 8 ở Bắc Kạn, tháng 10 đã thấy ông ở vùng địch hậu Sơn Tây, Ninh Bình. Ông có thói quen vừa đi, vừa đọc, vừa viết. Trong một cuốn sổ tay để lại, thấy ông ghi chép rất nhiều thứ từ cuộc sống thường nhật của nhân dân, bộ đội, từ sách báo nước ngoài, từ cả trang báo tường, báo liếp ở các đơn vị...

“Bám sát lấy thực tại khách quan, Trần Đăng đã chuyển từ những bài tùy bút phô bày ý nghĩ, cảm xúc của anh sang loại văn ký sự lạnh lùng và tả lại những cảnh sống và chiến đấu của bộ đội”, nhận xét ấy của nhà văn Nguyễn Đình Thi về những trang viết, về hành trình sáng tạo của Trần Đăng được minh chứng khi chúng ta bắt đầu biết đến ông qua “Một lần tới Thủ đô” (tháng 1-1946), tiếp đến là: “một cuộc chuẩn bị”, “Lúa mới”, “Trận phố Ràng”, “Những ngày cuối năm”... và cuối cùng là phóng sự “Trên Đường số 4, 15 cây số Thất Khê-Lũng Phầy” (tháng 4-1949).

Đánh giá về cuộc đời chiến đấu, cuộc đời phóng viên của Trần Đăng, Báo Vệ Quốc quân số Xuân 1950 viết: “Về nhiệm vụ một phóng viên mặt trận, anh rất tận tụy và say mê với tinh thần thanh niên cách mạng. Anh đã dự các chiến dịch: Đường số 4, Sông Thao, có mặt trong những trận đánh ác liệt và không hề quản ngại gian khổ, nguy hiểm. Thu-đông vừa qua, anh công tác trên mặt trận biên giới, ở hàng tháng trong địch hậu, đã một lần bị giặc phục kích bắn bị thương, song vết thương không nặng. Khi vừa khỏi, anh lại hăm hở lên đường và lần này thì anh nhận lấy cái chết đầy vinh dự. Anh Trần Đăng là người văn nghệ binh thứ nhất hy sinh nơi chiến trường”.

Hy sinh ở chiến trường khi mới 28 tuổi, lúc ngòi bút “đương đà sắc mạnh, đương hứa hẹn nhiều triển vọng”, Trần Đăng đã để lại cho báo giới, cho người thân, đồng đội nhiều nhớ tiếc. Hơn 7 thập niên đã trôi qua với biết bao biến cố, nhưng mỗi lần lên biên giới Việt-Trung, đi trên Đường số 4, người ta không thể không nhớ tới cuộc chiến đấu năm xưa, mà trong cuộc chiến đấu đó, Trần Đăng đã ngã xuống. Và mỗi lần tới Thủ đô-về Hà Nội, những người lính nói riêng và nhiều bạn đọc yêu báo chí, thích văn chương lại chẳng thể quên thiên bút ký nổi tiếng “Một lần tới Thủ đô” của nhà báo, nhà văn Trần Đăng-phóng viên Báo Vệ Quốc quân năm nào! Tôi nhớ mãi mùa xuân nọ, tôi đã cùng đồng đội, những người làm báo Báo Quân đội nhân dân lớp hậu sinh, người thân và bà con quê hương đưa tác giả “Một lần tới Thủ đô” về vĩnh viễn với Thủ đô-làng Đăm, Tây Tựu, Từ Liêm (Hà Nội) quê hương sau hơn 40 năm nằm lại nơi chiến trường...!

Đời chiến đấu, đời làm báo của Trần Đăng là “tác phẩm”, là “bài học” đẹp đẽ. Bài học ấy trước hết là lòng say mê, bất chấp gian khổ, bất chấp hy sinh, luôn luôn tự trau dồi, tự đổi mới cách viết, cách nghĩ nhằm mục tiêu cao cả là phụng sự bạn đọc, phụng sự nhân dân và phụng sự Tổ quốc. Bài học mà Trần Đăng để lại cho những người cầm bút đến hôm nay vẫn còn nguyên giá trị!

HOÀNG THỤY LÂM