Tựu trung, có 5 loại phương thức lãnh đạo cho 5 loại đối tượng khác nhau: (1) Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với nội bộ Đảng, giữa Trung ương và địa phương, giữa cấp ủy với đảng ủy các ngành, giữa tổ chức đảng với cán bộ, đảng viên. (2) Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, với tư cách là cơ quan quyền lực do nhân dân bầu ra và cử nên. (3) Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) và các đoàn thể nhân dân-những tổ chức có vai trò quan trọng đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước thông qua chức năng giám sát và phản biện xã hội. (4) Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với các lực lượng vũ trang (Quân đội nhân dân, Công an nhân dân)-lực lượng chịu sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng. (5) Phương thức lãnh đạo của Đảng thông qua tổ chức đảng và đảng viên trong các tổ chức sản xuất kinh doanh đặc thù, các doanh nghiệp nhà nước và ngoài nhà nước.
Không có một phương thức lãnh đạo của Đảng chung cho cả 5 loại đối tượng nêu trên, không có nghĩa không có những nguyên tắc cơ bản mà cả 5 loại phương thức lãnh đạo nêu trên đều phải tuân thủ. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội năm 1991 và Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011) đều khẳng định: “Đảng Cộng sản Việt Nam là Đảng cầm quyền, lãnh đạo Nhà nước và toàn xã hội”.
Năm nội dung chủ yếu cũng là 5 nguyên tắc cơ bản của sự lãnh đạo nói chung và của phương thức lãnh đạo nói riêng, được nêu lên gồm: Một là, Đảng lãnh đạo bằng cương lĩnh, chiến lược, các định hướng về chính sách và chủ trương lớn; bằng công tác tuyên truyền, thuyết phục, vận động, tổ chức, kiểm tra, giám sát và bằng hành động gương mẫu của đảng viên. Hai là, Đảng thống nhất lãnh đạo công tác cán bộ và quản lý đội ngũ cán bộ, giới thiệu những đảng viên ưu tú có đủ năng lực và phẩm chất vào hoạt động trong các cơ quan lãnh đạo của hệ thống chính trị. Ba là, Đảng lãnh đạo thông qua tổ chức đảng và đảng viên hoạt động trong các tổ chức của hệ thống chính trị, tăng cường chế độ, trách nhiệm cá nhân, nhất là người đứng đầu. Bốn là, Đảng thường xuyên nâng cao năng lực cầm quyền và hiệu quả lãnh đạo, đồng thời phát huy mạnh mẽ vai trò, tính chủ động, sáng tạo và trách nhiệm của các tổ chức khác trong hệ thống chính trị. Năm là, Đảng lãnh đạo hệ thống chính trị, đồng thời là bộ phận của hệ thống ấy. Đảng gắn bó mật thiết với nhân dân, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng, chịu sự giám sát của nhân dân, hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật.
Đại hội XI (năm 2011) và Đại hội XII (năm 2016) của Đảng đều đánh giá một cách khách quan thực trạng thực hiện, định hướng và giải pháp đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng. Theo đó, phương thức lãnh đạo của Đảng tiếp tục được đổi mới, vừa bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng và phát huy tốt hơn tính chủ động, sáng tạo của các tổ chức trong hệ thống chính trị. Việc mở rộng phát huy dân chủ trong Đảng được chú trọng. Phong cách, lề lối làm việc của các cơ quan lãnh đạo Đảng từ Trung ương đến cơ sở tiếp tục được cải tiến theo hướng sâu sát cơ sở, gần gũi nhân dân, tăng cường đôn đốc, kiểm tra, giám sát. Tiếp tục cải cách thủ tục hành chính trong Đảng theo hướng giảm thủ tục, giấy tờ, hội họp…
Về hạn chế, khuyết điểm, Đại hội XII nhấn mạnh: Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, MTTQ và các tổ chức chính trị-xã hội còn chậm, nhất là việc cụ thể hóa phương thức lãnh đạo của Đảng đã được xác định trong Cương lĩnh bổ sung, phát triển năm 2011. Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước có những nội dung còn lúng túng. Chưa xác định rõ nội dung và phương thức cầm quyền. Chưa thật sự phát huy vai trò của các tổ chức đảng, đảng viên, cấp ủy viên hoạt động trong các cơ quan Nhà nước, MTTQ và các đoàn thể chính trị-xã hội; một bộ phận cán bộ, đảng viên chưa gương mẫu trước nhân dân. Chưa khắc phục được tình trạng ban hành nhiều nghị quyết; một số nghị quyết nội dung thiếu khả thi, chưa tính kỹ điều kiện và nguồn lực thực hiện. Chưa tập trung lãnh đạo, chỉ đạo tổ chức thực hiện, kiểm tra, giám sát, sơ kết, tổng kết việc thực hiện nghị quyết; một số nghị quyết chậm đi vào cuộc sống. Còn có biểu hiện quan liêu, cửa quyền, chưa thật sự sâu sát thực tế, cơ sở. Tình trạng nói không đi đôi với làm, nói nhiều làm ít chậm được khắc phục.
Để góp phần đưa nhanh Nghị quyết Đại hội XII của Đảng vào cuộc sống, cần quán triệt và thực hiện hiệu quả những định hướng tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng, đã được Đại hội XII xác định. Trước hết cần nâng cao hiệu quả thực hiện và tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hệ thống chính trị, đặc biệt là với Nhà nước. Đảng lãnh đạo Nhà nước bằng các chủ trương, chính sách lớn, lãnh đạo thể chế hóa các quan điểm, đường lối, chủ trương của Đảng thành chính sách, pháp luật, lãnh đạo xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức đủ phẩm chất và năng lực, lãnh đạo tổ chức thực hiện có hiệu quả các chủ trương, chính sách và hệ thống pháp luật; chú trọng lãnh đạo đổi mới, nâng cao chất lượng lập pháp, cải cách hành chính và cải cách tư pháp. Các tổ chức của Đảng và đảng viên phải gương mẫu tuân thủ Hiến pháp và pháp luật. Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với MTTQ và các đoàn thể chính trị xã hội, tôn trọng nguyên tắc hiệp thương dân chủ trong tổ chức và hoạt động của MTTQ Việt Nam. Đồng thời, tiếp tục cụ thể hóa phương thức lãnh đạo của Đảng đã được xác định trong Cương lĩnh (bổ sung, phát triển năm 2011) ở tất cả các cấp, bằng các quy chế, quy định, quy trình cụ thể.
Nhằm tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo, Đảng ta xác định: Trong Đảng, cần quy định rõ hơn Đảng phục vụ nhân dân, chịu sự giám sát của nhân dân, chịu trách nhiệm trước nhân dân về những quyết định của mình, về quyền hạn, trách nhiệm của người đứng đầu và mối quan hệ giữa cấp ủy, tổ chức đảng và người đứng đầu, bảo đảm thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách đi đôi với phát huy vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của người đứng đầu và cơ chế xử lý đối với người đứng đầu khi vi phạm. Quy định rõ hơn thẩm quyền và trách nhiệm của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, cấp ủy và ban thường vụ cấp ủy. Đẩy mạnh việc phân cấp, phân quyền; có cơ chế để các địa phương phát huy quyền chủ động sáng tạo, gắn với đề cao trách nhiệm, đồng thời bảo đảm sự lãnh đạo, quản lý thống nhất của Trung ương.
Để tiếp tục đổi mới có hiệu quả phương thức lãnh đạo của Đảng, trước hết, về nhận thức, việc đổi mới công tác xây dựng Đảng phải bao gồm 4 nội dung: Đổi mới về chính trị, về tư tưởng, về tổ chức-cán bộ và về phương thức lãnh đạo; trong đó, đổi mới phương thức lãnh đạo phải được xác định là nội dung gắn bó hữu cơ với các nội dung đổi mới khác. Cần sớm khắc phục những mặt yếu kém, khuyết điểm trong đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng, đó là: Đổi mới còn chậm, chưa đáp ứng được yêu cầu đề ra. Tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước; xác định những nội dung cụ thể cần làm cũng như việc tiếp tục cụ thể hóa phương thức lãnh đạo của Đảng, được xác định trong Cương lĩnh ở tất cả các cấp, bằng những quy chế, quy định, quy trình cụ thể.
Điều cần làm trước tiên là phải nhận thức đúng khái niệm chung và những nguyên tắc cơ bản của phương thức lãnh đạo của Đảng, nắm vững quan điểm đánh giá tình hình; đặc biệt là quán triệt định hướng và các giải pháp đổi mới hiệu quả phương thức lãnh đạo của Đảng trong tình hình hiện nay. Định hướng và các giải pháp mà Đại hội XII nêu lên có tính “cẩm nang”, quy định chung cho toàn Đảng. Việc cụ thể hóa phương thức lãnh đạo của Đảng ở các cấp, bằng những quy chế, quy định, quy trình cụ thể… thuộc thẩm quyền và trách nhiệm của mỗi cấp. Trung ương luôn dành cho các cấp “khoảng không gian mở” cho những phát kiến và sáng tạo.
HÀ ĐĂNG, Nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Trưởng ban Tư tưởng-Văn hóa Trung ương