Vì thế, Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định lại và làm sâu sắc hơn vai trò của văn hóa trong bối cảnh mới. Đặc biệt, trong bài viết “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam”, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh, văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc.
Tôi lấy ví dụ từ câu chuyện của Nghệ sĩ Nhân dân Đặng Thái Sơn khi ông đi thi giải Chopin tại Ba Lan năm 1980. Một mình ông “đơn thương độc mã”, như ông bộc bạch: “Không ai đi thi mà không người quen, không gia đình, không thầy, không bạn bè, không tiền bạc, không tiếng tăm, hoàn toàn “zero” như tôi năm đó. Thậm chí, đơn dự thi của tôi tưởng bị gạt vì gần như không có tiểu sử gì, chưa bao giờ đi thi các cuộc thi khác, chưa bao giờ biểu diễn với dàn nhạc, chưa bao giờ biểu diễn độc tấu, chẳng có một thành tích gì.
Chỉ có vẻn vẹn hai dòng là sinh ở Việt Nam năm 1958, đang học ở nhạc viện Tchaikovsky. Song khi lên sân khấu, tôi cảm giác tự dưng có một sức mạnh gì đó ở đằng sau làm cho mình chơi đàn một cách đầy tự tin. Lúc đó, chính lòng kiêu hãnh dân tộc đã cho tôi sức mạnh”. “Sức mạnh gì đó ở đằng sau” và “lòng kiêu hãnh” mà Đặng Thái Sơn có chính là nền văn hóa giáo dục của gia đình và sức mạnh văn hóa của con người Việt Nam trước những gian nan, thử thách mà ông được rèn giũa trong thời gian sống, với những trải nghiệm ở gia đình và đất nước thời đó.
Cần hiểu động lực và sức mạnh nội sinh của văn hóa không phải tự dưng hay ngày một ngày hai mà có được. Động lực và sức mạnh ấy phải được nuôi dưỡng, giáo dục, vun đắp, chăm bón từng ngày, từng giờ, từ những công việc hết sức nhỏ bé, bình thường diễn ra hằng ngày đến sự trải nghiệm, từng trải được hun đúc, trao truyền ngấm dần từ thế hệ này qua thế hệ khác, trở thành căn tính, truyền thống; trở thành gene di truyền văn hóa trong mỗi con người. Có như vậy, cái động lực ấy mới không bị mai một, không bị ảnh hưởng, lôi kéo trước bất cứ một cám dỗ vật chất hay tinh thần nào. Để nó bị vẩn đục, tha hóa thì sẽ dẫn đến dân tộc ấy bị tàn lụi, đúng như nhận định: “Văn hóa mất là dân tộc mất”.
Văn hóa là con người, mọi thứ cũng được tạo nên và xuất phát từ con người. Do vậy, con người cần được coi trọng, được đặt lên hàng đầu, cần đưa tất cả về giá trị thực của nó, với đúng những gì có ở trong mỗi cá nhân. Tạo cho con người sự bình đẳng trước mọi cơ hội để phát triển và từ thực lực khả năng đặt họ đúng vị trí trong cuộc sống, được nhìn nhận một cách khách quan, công bằng, có như vậy sẽ tạo nên động lực mạnh mẽ cho họ. Và như thế sẽ không còn chuyện chạy theo bằng cấp, danh hiệu, chức danh hay những thành tích ảo tạo nên những hàng giả, hàng nhái, kém chất lượng trong xã hội.
Để làm tốt những điều đó thì vấn đề pháp luật, kỷ cương phải được đề cao, đặt lên hàng đầu, được tôn trọng và phải thật nghiêm minh. Việc chống tham nhũng do Đảng ta tiến hành thời gian gần đây đã làm cho pháp luật, kỷ cương được tôn trọng. Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật như một động lực khuyến khích người ta dám nghĩ, dám làm vì đã được pháp luật bảo vệ khi họ làm đúng những gì mà luật pháp cho phép, không còn phải sợ bị bóp méo, phải chịu những áp lực không trong sáng từ một số kẻ thực thi biến chất.
Như thế, động lực này sẽ khơi dậy sự sáng tạo cho con người. Một môi trường như vậy sẽ tạo được tính chính danh của mỗi con người ở vị trí của mình, ngăn chặn được những tham vọng về quyền lực, sự tham lam về đồng tiền, vật chất làm lóa mắt con người, đẩy họ đến những việc làm bất chính.
Một vấn đề hết sức quan trọng trong bối cảnh hiện nay, đó là văn hóa nêu gương của người đứng đầu các cơ quan, đơn vị, đặc biệt là các vị trí chức danh cao cấp. Ông cha ta đã đúc kết “thượng bất chính, hạ tắc loạn”, người đứng đầu không nêu gương thì sẽ không được cấp dưới nể phục, kính trọng. Văn hóa nêu gương của người đứng đầu được coi trọng thì không chỉ người lãnh đạo ấy được cấp dưới yêu mến, quý trọng mà còn là một động lực mạnh mẽ cho cấp dưới sẵn sàng đem hết trí tuệ ra để xây dựng và phát triển cơ quan, quê hương, đất nước. Giống như trong
thời chiến tranh, biết bao tấm gương sẵn sàng hy sinh để bảo vệ lãnh đạo, bảo vệ sự tồn tại của tổ chức, đó chính là động lực văn hóa tạo nên sức mạnh bất chấp hiểm nguy của một con người trong những tình huống khốc liệt nhất. Sự hy sinh ấy không phải vì mục đích danh vọng, tiền tài, địa vị hay một danh hiệu nào, mà từ niềm tin được hun đúc trong con người đó như một động lực văn hóa nội sinh của họ.
Hiện nay, trong lĩnh vực kinh tế-xã hội, động lực và nội lực của văn hóa có thể đem lại một sức mạnh vô biên và nguồn lực kinh tế to lớn. Chẳng hạn như từ sự kêu gọi của những nhà văn hóa, nhà chính trị hay văn nghệ sĩ có uy tín, được yêu chuộng trong xã hội, chúng ta thấy hàng triệu người đã tham gia vào những chiến dịch từ thiện, những hoạt động yêu nước hay đóng góp cứu trợ, giúp đồng bào vượt qua khó khăn, hoạn nạn trong đại dịch Covid-19 vừa qua.
Như vậy, hiểu động lực và sức mạnh nội sinh dưới góc độ văn hóa ở trong mọi khía cạnh của cuộc sống, chúng ta sẽ thấy ở bất kể lĩnh vực nào: Chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa đều có thể khơi dậy động lực và sức mạnh nội sinh của văn hóa, chứ không chỉ thuần túy ở trong một ngành, nghề nào. để từ đó mỗi ngành, mỗi lĩnh vực sẽ phát huy được tối đa những động lực văn hóa của ngành, lĩnh vực mình. Có như vậy mới thấy được động lực và sức mạnh nội sinh thực sự của văn hóa đối với sự phát triển đất nước Việt Nam trong tình hình hiện nay.
GS, TS LÊ HỒNG LÝ, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam