Khai thác hiệu quả hệ thống thủy lợi ở Tây Nguyên

Nằm ở đầu nguồn các hệ thống sông lớn như sông Sê San, Sê-rê-pôk, sông Ba và sông Đồng Nai, đồng thời có hệ thống sông, suối dày đặc, phân bố khá đều nên vùng đất Tây Nguyên khá thuận lợi trong khai thác nguồn nước mặt cũng như xây dựng hồ đập thủy lợi, chủ động nguồn nước cho sản xuất nông nghiệp quy mô lớn. Tuy nhiên, trong khoảng thời gian gần một thập kỷ sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất, nông nghiệp Tây Nguyên phát triển “èo uột”, quy mô nhỏ, chủ yếu là sản xuất lúa nước để bảo đảm nhu cầu lương thực tại chỗ, nhất là giải quyết nạn đói trước mắt.

Công trình thủy lợi Krông Búc Hạ (Đắc Lắc) có dung tích chứa 116 triệu mét khối nước, khánh thành tháng 5-2014. Ảnh: TUẤN ANH.

Đứng trước thực tế đó, những năm đầu thời kỳ đổi mới, Đảng và Nhà nước đã đề ra chủ trương đưa đồng bào từ các tỉnh Đồng bằng sông Hồng và Bắc Trung Bộ di cư vào khai khẩn những vùng đất màu mỡ trên Tây Nguyên. Đồng thời, một lực lượng không nhỏ các đơn vị quân đội cũng chuyển sang làm nhiệm vụ phát triển kinh tế kết hợp với xây dựng và củng cố thế trận quốc phòng trên địa bàn Tây Nguyên, như các nông-lâm trường, các đoàn kinh tế-quốc phòng, Sư đoàn 333 (Quân khu 5), Binh đoàn 15 và Binh đoàn 16 (Bộ Quốc phòng). Những cánh đồng lúa nước lớn dần hình thành trên vùng cao nguyên đất đỏ như cánh đồng buôn Triết, cánh đồng buôn Tría, cánh đồng Ea Súp (Đắc Lắc) và nhiều cánh đồng rộng lớn màu mỡ ở Gia Lai, Lâm Đồng, Đắc Nông. Để bảo đảm sản xuất lúa nước, hàng trăm công trình thủy lợi nhỏ đã được hình thành.

Từ năm 1990 trở lại đây, các tỉnh Tây Nguyên đẩy mạnh trồng một số cây công nghiệp như cà phê, cao su, hồ tiêu, điều và cây ăn quả. Hàng trăm nông trường, công ty, hợp tác xã sản xuất, kinh doanh cà phê, cao su, hồ tiêu, điều, cây ăn trái và trồng rau, hoa được thành lập. Các đơn vị kinh tế này đã huy động nguồn kinh phí lớn đầu tư hàng trăm công trình hồ đập thủy lợi, tích nước để bảo đảm sản xuất. Một số đơn vị quân đội, điển hình là Binh đoàn 15, Binh đoàn 16 và Công ty TNHH MTV Cà phê 15 cũng đã đi tiên phong trong huy động nguồn lực đầu tư xây dựng thủy lợi, góp phần vào sản xuất nông nghiệp Tây Nguyên. Đại tá Phạm Xuân Thảnh, Giám đốc Công ty TNHH MTV Cà phê 15 cho biết: "Sau 30 năm gắn bó với Tây Nguyên, đơn vị đã huy động nguồn kinh phí lớn cùng với công sức lao động, xây dựng được 7 hồ đập thủy lợi, không chỉ bảo đảm sản xuất cho hơn 1.000ha cà phê, cao su của công ty mà còn hỗ trợ nước tưới cho hàng trăm héc-ta cây trồng của nhân dân”. 

Đầu tư xây dựng thủy lợi là công việc thường xuyên và luôn được ưu tiên đi trước trong xây dựng hạ tầng vùng sản xuất nông nghiệp và khu vực nông thôn. Khi xảy ra khô hạn thì vấn đề đầu tư xây dựng các công trình thủy lợi càng trở lên cấp bách. Vì lẽ đó, trong 6 tháng đầu năm 2016, khi các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên đối mặt với khô hạn, Chính phủ đã tập trung chỉ đạo thực hiện đồng bộ các giải pháp chống hạn; Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ưu tiên dành nguồn kinh phí đẩy nhanh tiến độ xây dựng, sửa chữa, nâng cấp công trình thủy lợi.

Nhờ huy động nhiều nguồn lực đầu tư cho thủy lợi, nên đến nay về cơ bản Tây Nguyên đã có hệ thống công trình thủy lợi phân bố khá đồng đều trên bản đồ nông nghiệp toàn vùng. Nhiều công trình thủy lợi vừa và thủy lợi lớn đã được đầu tư tại những vùng chuyên canh lúa nước, cà phê, hồ tiêu... từng bước bảo đảm sản xuất nông nghiệp bền vững, theo hướng chuyên canh, áp dụng công nghệ cao. Theo tổng hợp của Ban Chỉ đạo Tây Nguyên, hiện nay toàn vùng Tây Nguyên có 2.261 công trình thủy lợi, với tổng dung tích trữ đạt khoảng 1.535.106m³, dung tích hữu ích khoảng 1.290.106m³, bảo đảm nước tưới cho 112.627ha cây trồng các loại, đạt 17,6% tổng diện tích cây trồng cần tưới toàn vùng. Riêng cây cà phê, hệ thống thủy lợi đã bảo đảm được 21% diện tích. Như vậy, đến nay thủy lợi cùng các nguồn nước khác hiện có ở Tây Nguyên đã bảo đảm được nước tưới cho gần 70% diện tích cây trồng hiện có của toàn vùng. Hệ thống thủy lợi đã góp phần quan trọng để các tỉnh Tây Nguyên phát triển được hàng triệu héc-ta cây lâu năm, cây hằng năm, trong đó tiêu biểu như: Cà phê 573.400ha; cao su 258.975ha; hồ tiêu 42.955ha; điều hơn 70.000ha; chè 22.719ha; lúa 238.000ha. Nông nghiệp Tây Nguyên không những đóng góp hơn 40% GDP hằng năm của toàn vùng, mà còn tạo ra những sản phẩm xuất khẩu chiến lược của cả nước như cà phê, hồ tiêu... 

Để khai thác hết công năng của hệ thống thủy lợi, phát huy tối đa tiềm năng nông nghiệp vùng Tây Nguyên thì giải pháp căn cơ, lâu dài mà các tỉnh Tây Nguyên cần sớm triển khai là tái cơ cấu lại ngành thủy lợi. Các địa phương trong vùng cũng cần chủ động ngay từ khâu huy động vốn, không chỉ trông chờ vào ngân sách Trung ương mà phải huy động được sức dân, xã hội hóa các công trình thủy lợi nhỏ để phục vụ trực tiếp nhu cầu sản xuất của người dân. Mặt khác, để không gây áp lực lên thủy lợi vùng Tây Nguyên thì các tỉnh trong vùng cần gắn quy hoạch thủy lợi với quy hoạch cây trồng. Thực tế cho thấy, một trong những nguyên nhân chủ quan dẫn tới thiệt hại nặng nề do hạn hán gây ra ở Tây Nguyên là bởi người dân không tuân thủ quy hoạch về cây trồng. 

Hiện nay, Tây Nguyên cũng như cả nước đang thực hiện tái cơ cấu nông nghiệp, đẩy mạnh thực hiện xây dựng nông thôn mới; kinh tế nông nghiệp và bộ mặt nông thôn đang khởi sắc. Trong tiến trình đổi mới và đẩy mạnh phát triển nông nghiệp, nông thôn, vùng Tây Nguyên cần quan tâm trước hết đến tái cơ cấu ngành thủy lợi, ưu tiên đầu tư phát triển thủy lợi nhằm chủ động nguồn nước tưới cho cây trồng và nước sinh hoạt cho người dân, từng bước đáp ứng phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững.

Bài và ảnh: BÌNH ĐỊNH - MINH MẠNH