Tôi có người bạn làm việc tại một viện nghiên cứu hàng đầu trong nước. Bạn tôi được cử đi đào tạo tiến sĩ ở nước ngoài và trở về viện làm việc đến nay đã 18 năm. Bạn tôi tâm sự, được đam mê nghiên cứu, tạo ra những sản phẩm hữu ích cho đời sống là một niềm hạnh phúc. Tuy nhiên, cả lương và thu nhập từ đề tài nghiên cứu chỉ gần 10 triệu đồng/tháng, nên cuộc sống gia đình chủ yếu nhờ vào nguồn thu bán hàng online của vợ.

Trở về nước làm việc tại các viện nghiên cứu nhưng mức lương không đủ trang trải cuộc sống cũng là một trong những nguyên nhân "chảy máu chất xám". Tuy vậy, nhiều nhà khoa học được đào tạo ở nước ngoài trở về cho biết, được đãi ngộ lương cao là yếu tố cần nhưng không phải là mong muốn lớn nhất. Quan trọng nhất với họ là có điều kiện để phát huy trình độ, khả năng sáng tạo trong công việc, được cống hiến, nhưng vấn đề này ở nước ta còn hạn chế.

leftcenterrightdel
Nhân giống nấm Linh Chi để trồng đại trà, một sản phẩm của Viện Di truyền Nông nghiệp. 

Theo Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, mỗi năm nước ta có khoảng 30.000 người đi học thạc sĩ, tiến sĩ ở các nước có nền kinh tế lớn, công nghiệp phát triển, trong đó có khoảng 120.000 người đang thực hiện công việc học tập, nghiên cứu ở các nước, như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, Hoa Kỳ, các nước châu Âu… nhưng tỷ lệ trở về nước tiếp tục hoạt động nghiên cứu chỉ khoảng 20-25%. Trao đổi với chúng tôi, GS Lê Huy Hàm, nguyên Viện trưởng Viện Di truyền nông nghiệp Việt Nam, cho biết: "Hệ thống nghiên cứu của chúng ta bấy lâu nay phát triển theo kiểu hình phễu loa rộng, chỉ có thành lập mới mà chẳng mấy khi sáp nhập, giải thể. Hệ thống nghiên cứu cồng kềnh, trong khi kinh phí cho nghiên cứu còn hạn hẹp, dẫn đến nhiều nơi bỏ hẳn việc theo đuổi các nhiệm vụ chính trị mà nó đề ra khi thành lập, làm nhiều việc khác để có kinh phí và tồn tại. Ý nghĩa ban đầu của việc thành lập các cơ sở này không còn nhiều, thậm chí mất hẳn, nhưng cơ quan vẫn tồn tại, chia sẻ nguồn ngân sách vốn đã hạn hẹp...".  Cũng cần phải nói đến vấn đề lương của cán bộ làm trong lĩnh vực khoa học. Đã có lần nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Quân có ý tưởng đề xuất trả thêm phụ cấp cho cán bộ khoa học, nhưng chưa thực hiện được. Cơ chế phân bổ đề tài-kinh phí hiện có nhiều bất cập cũng làm nản lòng cán bộ trẻ. Phải mất nhiều năm phấn đấu họ mới có điều kiện để tiếp cận và làm chủ các đề tài, khiến nhiều người bỏ cuộc giữa chừng... 

Tuy nhiên, ở một khía cạnh khác, cũng phải nhìn thẳng vào sự thật, một số nhà khoa học của chúng ta chưa chủ động trong sáng tạo, các sản phẩm làm ra chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn. Trong điều kiện hội nhập ngày càng mạnh mẽ, các viện nghiên cứu, các nhà khoa học cần chủ động tìm đến với cơ sở để nghiên cứu, chế tạo được những sản phẩm khoa học phù hợp.

Để “giữ chân” và thu hút các nhà khoa học cống hiến lâu dài tại các viện nghiên cứu, chúng ta đã có Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013, Nghị định số 40/2014/NĐ-CP về sử dụng, trọng dụng cá nhân hoạt động trong lĩnh vực khoa học công nghệ. Tuy nhiên, để chính sách đi vào thực tiễn, phù hợp với nguyện vọng, mong muốn của các nhà khoa học thì vẫn còn là câu chuyện dài.

GS Lê Huy Hàm cho biết: “Chính sách có đổi mới nhưng chưa giải quyết được vấn đề vì đó không phải là một giải pháp tổng thể, đồng bộ mà chỉ là những tháo gỡ rời rạc. Cần bắt đầu từ việc tổ chức tinh giảm đầu mối; phân công nhiệm vụ rõ ràng trong hệ thống nghiên cứu, tránh chồng chéo. Mỗi một cơ sở nghiên cứu có nhiệm vụ chính trị nhất định, được cấp kinh phí đủ để thực hiện nhiệm vụ chính trị đó, trong đó bao gồm cả lương của cán bộ. Cơ sở nghiên cứu được giao đủ quyền tự chủ và cũng cần được đánh giá hiệu quả hằng năm, sau 3 năm hay 5 năm để quyết định có tiếp tục giữ lại hay giải thể... Cần có sự vào cuộc quyết liệt của các cơ quan chức năng chứ một mình Bộ Khoa học và Công nghệ thì vẫn chỉ mang tính chất tháo gỡ rời rạc, như đã xảy ra nhiều năm qua”.

Về vấn đề này, theo GS, TS Lê Trần Bình, Chủ tịch Hội các ngành sinh học Việt Nam, nguyên Viện trưởng Viện Công nghệ sinh học: Khoa học công nghệ phải xuất phát từ đơn đặt hàng của sản xuất kinh doanh. Vì vậy, ngoài nguồn đầu tư 2% từ tổng chi ngân sách, Nhà nước cần tạo cơ chế bắt buộc mọi nhiệm vụ, mọi đề án liên quan đến sản xuất kinh doanh, đầu tư phát triển khi sử dụng đồng vốn, làm ra được đồng tiền thì phải có một tỷ lệ nhất định quay trở lại phục vụ khoa học công nghệ. Đây mới là nguồn lớn và chính doanh nghiệp mới đặt ra được bài toán cho các nhà khoa học. Bên cạnh đó, Nhà nước nên có chính sách tập trung cho nghiên cứu cơ bản ở những đơn vị nghiên cứu đầu ngành, tránh dàn trải như hiện nay.

 Bài và ảnh: KIM DUNG