Phóng viên (PV): Ông có thể khái lược về bức tranh toàn cảnh BHXH hiện nay? Theo ông, vai trò của BHXH trong công tác bảo đảm an sinh xã hội?
TS Bùi Sỹ Lợi: BHXH hiện nay là 1 trong 4 trụ cột của hệ thống an sinh xã hội. BHXH ở đây phải hiểu theo hai nghĩa, bao gồm cả BHXH và bảo hiểm y tế (BHYT). BHXH theo nguyên tắc là đóng hưởng. Còn BHYT đi theo hướng chia sẻ.
Đến hiện tại, cả nước có khoảng 14 triệu người tham gia BHXH và khoảng 2,5 triệu người đang hưởng chính sách BHXH (tức là những người đã về hưu). Mặc dù số lượng người đóng BHXH tăng nhưng mới bao phủ khoảng 27% lực lượng lao động và so với dân số mới bao phủ khoảng 13-14%. Như vậy, nếu đánh giá BHXH như là một trụ cột chính của an sinh xã hội thì nó chưa hoàn thành được sứ mệnh lịch sử. Hiện nay, số người về hưu, hay nói cách khác là những người hết tuổi lao động mà có trợ cấp lương hưu, có trợ cấp người có công mới chỉ chiếm 40% số lượng người cao tuổi. Đây là một tỷ trọng chiếm ở mức rất thấp so với nhu cầu xã hội. Trong khi, Hiến pháp nước ta, quan điểm của Đảng và Nhà nước là phải bảo đảm tất cả người dân được hưởng chính sách an sinh xã hội, tức là phải có khoản thu nhập khi về già.
Nói tóm lại, độ bao phủ của BHXH còn hết sức khiêm tốn, đi rất chậm so với BHYT (BHYT đã bao phủ được 86% dân số). Hơn nữa, vấn đề chất lượng của BHXH cũng cần phải xem xét lại. Trong tổng số người về hưu hiện nay là 2,5 triệu người, bộ phận hưởng lương hưu ở mức trên 10 triệu chỉ khoảng 200.000 người. Điều đáng suy nghĩ là những người về hưu trước 1-1-1995 có mức lương hưu rất thấp, không bảo đảm được cuộc sống.
Có thể đánh giá khái quát là, mặc dù trong thời gian qua Đảng, Nhà nước, các bộ, ngành liên quan đã tuyên truyền, tổ chức triển khai thực hiện chính sách BHXH nhưng cho đến nay, xét một cách căn bản, là chưa đáp ứng được yêu cầu và độ bao phủ còn quá thấp và lương hưu của của người về hưu vẫn chưa bảo đảm ở mức đủ sống.
PV: Theo ông, đâu là nguyên nhân khiến BHXH chưa đáp ứng được yêu cầu?
TS Bùi Sỹ Lợi: Cái tồn tại khó khăn, vướng mắc nhất trong chính sách BHXH hiện nay của chúng ta là gì? Chính là độ bao phủ rất chậm! Chúng ta mới quan tâm đến nhóm có mối quan hệ lao động mà chưa quan tâm đến nhóm lao động khu vực nông nghiệp, nông thôn và khu vực phi chính thức. 2017 là năm được đánh giá là tuân thủ chính sách đóng BHXH tốt nhất nhưng con số nợ đọng BHXH vẫn còn tới hơn 5.000 tỷ đồng.
Mặt khác, đối tượng đóng BHXH tự nguyện hầu như chưa hiểu và tham gia vào chính sách BHXH. Đây chính là vướng mắc, tồn tại trong công tác tuyên truyền giáo dục. Đây cũng chính là trách nhiệm của các cơ quan truyền thông và các cơ quan quản lý Nhà nước.
PV: Vậy, để giải quyết được vấn đề này cần phải làm gì, thưa ông?
TS Bùi Sỹ Lợi: Hiện nay, BHXH bắt buộc đã được mở rộng đến nhóm có hợp đồng lao động từ 1 tháng đến dưới 3 tháng. Người lao động là người nước ngoài tại Việt Nam cũng phải tham gia BHXH.
Để mọi người lao động có quan hệ lao động hoặc thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc tuân thủ pháp luật, phải làm cho họ hiểu, đóng BHXH để hưởng, đóng cao hưởng cao, đóng thấp hưởng thấp. Với đối tượng đóng BHXH tự nguyện, phải mở rộng độ bao phủ để bảo đảm quyền lợi cho người lao động theo tinh thần của Hiến pháp, quan điểm của Đảng và Nhà nước. Bắt đầu từ 1-1-2018, những người tham gia chính sách BHXH tự nguyện thuộc diện hộ nghèo được Nhà nước hỗ trợ 30%, hộ cận nghèo được hỗ trợ 20% số tiền phải đóng BHXH, đối tượng khác là 10%. Đây là cơ hội để kích cầu người tham gia vào chính sách BHXH.
Giải pháp căn cơ, bài bản nhất hiện nay là tăng cường công tác truyền thông, giáo dục, hướng dẫn, phổ biến chính sách để mọi người dân hiểu được ý nghĩa của chính sách BHXH xã hội là có đóng có hưởng, do Nhà nước bảo trợ và Nhà nước phải có trách nhiệm với người lao động. Đối với nhóm đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, cả người lao động lẫn người sử dụng lao động đều phải tuân thủ pháp luật, đóng một cách đầy đủ. Công đoàn cần tham gia tuyên truyền, giám sát việc thực hiện BHXH. Nhà nước nên dành ra một phần ngân sách hỗ trợ người dân tham gia BHXH để mọi người dân đều được hưởng lợi từ chính sách này.
Mục tiêu của chúng ta là nâng dần tỷ trọng người tham gia BHXH đạt đến mức bao phủ toàn dân để bảo đảm quyền lợi cho người dân, để khi về hưu người ta có lương hưu trang trải cho cuộc sống. Hơn nữa, nếu tham gia BHXH, khi về hưu sẽ có được BHYT. Như vậy, người tham gia BHXH vừa được chăm lo cuộc sống, vừa được chăm lo sức khỏe. Đây chính là quan điểm an sinh xã hội của Đảng, của Nhà nước theo đúng tinh thần Mục tiêu thiên niên kỷ trong giai đoạn 2030 là “không để ai bị bỏ lại phía sau”.
PV: Trân trọng cảm ơn ông!
Bài và ảnh: HỒNG NGUYÊN-LÊ HIỀN