Theo báo cáo của Liên hợp quốc (LHQ), từ năm 2014, Việt Nam chính thức bước vào quá trình già hóa dân số. Tuổi thọ trung bình của người Việt Nam tăng từ 68,6 tuổi năm 1999 lên 73,2 tuổi năm 2014; dự báo sẽ tăng lên 78 tuổi vào năm 2030 và 80,4 tuổi vào năm 2050. Như vậy, nước ta sẽ chỉ mất gần 20 năm để tỷ lệ người từ 65 tuổi trở lên tăng từ 7% lên 14% tổng dân số, tức là chuyển từ giai đoạn “đang già” sang “già”, đây là tốc độ già hóa dân số thuộc hàng cao nhất thế giới. Điều này đặt ra nhiều thách thức cho việc bảo đảm hạ tầng, cũng như an sinh xã hội để đáp ứng yêu cầu của một đất nước có tốc độ già hóa dân số nhanh.

Theo TS Nguyễn Ngọc Quỳnh, đại diện Quỹ dân số LHQ tại Việt Nam (UNFPA): Một trong những thách thức của việc già hóa dân số ở Việt Nam là do hệ thống an sinh xã hội chưa đáp ứng được nhu cầu của người cao tuổi (NCT). Số NCT có lương hưu, bảo hiểm, trợ cấp có tỷ lệ thấp cả về độ bao phủ và mức hưởng (50% trong tổng số hơn 11 triệu NCT). Cùng với đó, vẫn còn tình trạng NCT bị phân biệt đối xử, hạn chế trong tiếp cận thông tin, dịch vụ tài chính, cơ hội tập huấn, đào tạo nghề, việc làm, tín dụng ưu đãi... Ngoài ra, nhiều NCT đang sống ở mức nghèo, cận nghèo, hầu hết có sức khỏe kém, ngày càng sống thu mình, cô đơn, do các hỗ trợ truyền thống từ đại gia đình bị thu hẹp vì số con giảm; số người ở độ tuổi lao động đi làm ăn xa tăng cao. Trong khi đó, nhiều tổ chức tín dụng không mặn mà cho NCT vay vốn, phát triển kinh tế...

Thứ trưởng Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội (LĐ-TB&XH) Nguyễn Thị Hà cho rằng: Đã có nhiều thách thức đặt ra về già hóa dân số, nhưng hiện nay không ít các hoạt động công tác xã hội (CTXH) đối với NCT vẫn còn ở mức thiếu và yếu. Phần lớn các chính sách đối với NCT hiện mới chỉ chú trọng tính trợ cấp, cứu trợ; các hoạt động chăm sóc đời sống tinh thần, tạo việc làm cho NCT còn mang tính phong trào. Các yếu tố, điều kiện cho sự phát triển ngành CTXH chuyên nghiệp còn thiếu, như: Phương pháp khoa học, đội ngũ nòng cốt làm CTXH, các chương trình nghiên cứu, nhận thức về sự cần thiết và tính ưu việt của nghề CTXH, hệ thống dịch vụ thiết yếu và cơ sở hành nghề còn chưa đầy đủ. Ngoài ra, nhận thức và thái độ của cá nhân, gia đình và cộng đồng về nghề CTXH đối với NCT còn nhiều hạn chế, bởi đa số vẫn coi CTXH là sự trợ giúp, cách nhìn nhận vấn đề liên quan đến CTXH của cá nhân, cộng đồng với NCT vẫn còn mang tính chất từ thiện, phong trào.

Nghiên cứu của UNFPA cho thấy, Việt Nam có khoảng 65% NCT vẫn đang làm việc; phần lớn trong số này làm việc trong những ngành nghề yêu cầu kỹ năng thấp, với thu nhập thấp và không ổn định bởi họ chưa được định hướng công việc khi tuổi cao, cũng như các sự trợ giúp từ CTXH chưa đầy đủ. Để cải thiện vấn đề này, theo TS Nguyễn Ngọc Quỳnh, Việt Nam cần có thêm các chính sách để tạo môi trường cũng như cơ hội việc làm tốt hơn, phù hợp hơn cho NCT. Theo đó, các đơn vị thuộc ngành CTXH có thể mở các lớp đào tạo, định hướng nghề cho NCT. Ví dụ, ở Nhật Bản, Hàn Quốc, một số công việc như lái xe taxi, xe bus chỉ ưu tiên NCT (có quy định cụ thể về độ tuổi, sức khỏe) và những người này đều được đào tạo cơ bản, giúp giảm bớt gánh nặng cho hệ thống an sinh xã hội.

Theo bà Phạm Thị Hải Hà, Phó cục trưởng Cục Bảo trợ xã hội, Bộ LĐ-TB&XH, để nâng cao chất lượng CTXH đối với NCT, thời gian tới các cơ quan chức năng cần đặt ra những mục tiêu cụ thể nhằm hoàn thiện khung pháp lý, cơ chế, chính sách để phát triển hệ thống chăm sóc NCT. Tăng cường năng lực và hiệu quả của hệ thống quản lý cung cấp dịch vụ chăm sóc xã hội, CTXH với NCT; cùng với đó là đẩy mạnh hợp tác công-tư, điều phối liên ngành, cải thiện hệ thống chính sách, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và phát triển các cơ sở chăm sóc NCT hiệu quả, dựa vào cộng đồng.

Các chuyên gia cho rằng, cần biến những thách thức của già hóa dân số thành cơ hội để phát triển đất nước. Thời kỳ già hóa cũng mang lại những tiềm năng, bao gồm cơ hội đầu tư, tăng cường chất lượng lao động và kiến thức, đem lại các lợi ích kinh tế. Bên cạnh đó, điều kiện cần là phải bảo đảm cho NCT cuộc sống mạnh khỏe, hạnh phúc và tạo điều kiện cho NCT tham gia các hoạt động lao động trong xã hội để tận dụng kinh nghiệm, kiến thức, tay nghề của NCT.

LÊ HIẾU - NGHĨA TÙNG