Từ xa xưa, khi trình độ dân trí còn thấp thì tín ngưỡng đã có bởi con người chưa cắt nghĩa một cách khoa học về sự sống nên họ tôn sùng những thần thánh mà họ nghĩ ra. Như ở Việt Nam thì tín ngưỡng sùng bái tự nhiên mà tục thờ Mẫu là điển hình. Hay tín ngưỡng thờ “tứ bất tử” là Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử, Liễu Hạnh… Bản chất tín ngưỡng là văn hoá và góp phần làm nên văn hoá, là những điều tốt đẹp mà con người ta tin vào. Tín ngưỡng trở thành một phương diện quan trọng của đời sống tinh thần, phản ánh niềm tin, ước mơ, khát vọng của con người.

Tín ngưỡng gắn liền với tục thờ cúng thần thánh nên tất nhiên, theo thời gian và nhu cầu tâm linh của con người nó bị phân hoá, có cái còn nguyên thuỷ, có cái bị pha tạp, biến tướng, biến chất…

Hằng năm, vào ngày mùng 10 tháng Giêng chúng ta lại chứng kiến cảnh hàng đoàn người chen chúc nhau mua vàng. Người ta quan niệm đó là ngày Thần Tài, mua vàng để lấy may cho cả năm. Ai cũng cố mà mua lấy một vài chỉ dù có đắt hơn ngày thường. Thậm chí, năm nay là năm con heo, có người lại cố mà mua cho được con heo vàng-con vật tượng trưng cho tài lộc, no đủ, sung túc, hứa hẹn một năm tiền của dồi dào, phúc lộc viên mãn… Heo lại là con vật gần gũi, dễ thương, ngộ nghĩnh, trong quan niệm xưa thì con lợn hay ăn chóng lớn nên biểu trưng cho sự ăn nên làm ra. Con lợn thường “ăn no lại nằm”, ngờ nghệch, vô tâm nên còn được gán cho cái nghĩa vô tư, xởi lởi, tốt bụng… Thế là tín ngưỡng có dấu hiệu thành mê tín. Vì mê tín là tin vào những điều mơ hồ!

Không phải là mê tín thì chả lẽ cứ ai đi mua vàng vào ngày đó cũng sẽ giàu có, sẽ phát tài phát lộc, còn những người không mua sẽ “nghèo rớt mùng tơi” sao? Năm nay mua con heo vàng vì là năm con heo, sang năm mua chuột vàng, vì là năm con chuột… Rồi năm trâu mua trâu vàng, năm hổ mua hổ vàng… Cứ thế sẽ giàu có suốt đời được sao? Rồi chả phải làm gì cũng có ăn, cũng có tiền của tự dưng chảy vào…? Chưa biết trong tương lai có giàu có không nhưng trước mắt là thiệt về kinh tế vì chấp nhận mua đắt!

Câu chuyện Thần Tài khởi nguyên cũng chỉ là một sự tích dân gian. Chuyện rằng Thần Tài vốn ở trên trời làm nhiệm vụ cai quản tiền bạc. Một lần Thần uống rượu say quá nên rơi xuống trần gian, mê man bất tỉnh. Mọi người thấy người lạ ăn mặc kỳ quái bèn lột sạch tư trang. Tỉnh dậy Thần chỉ còn cách đi ăn xin. Một nhà hàng nọ may mắn được Thần vào, tự nhiên đông khách. Thế là người ta đua nhau mời Thần… Rồi Thần cũng phải về Trời. Từ đó ngày Thần về (mùng 10 tháng Giêng) người ta đua nhau mua vàng mời Thần quay trở lại nhà mình...  

Theo sự tích thì Thần Tài chỉ có một mà ai cũng muốn mời Thần về thì Thần Tài biết vào nhà ai? Giả sử Thần có về nhưng Thần không mang may mắn vàng bạc về mà lại mang cái say đến thì thật chí nguy! Hạt nhân triết lý của truyện này thực ra là lời khuyên của dân gian thâm thuý, khôn ngoan: Bảo quản, giữ gìn vàng bạc của cải thì phải tỉnh táo, đừng như ông Thần Tài kia say rượu mà ngã đau rồi mê man bất tỉnh đến nỗi người ta lột sạch cả áo quần!

Thế là chỉ có nhà hàng kinh doanh vàng “hốt bạc”. Và bao dịch vụ “ăn theo”. Ngày thường vé gửi xe máy cao nhất là 10 nghìn đồng, ngày Thần Tài phải 20 nghìn đồng nhưng ai cũng “vô tư”. Cửa hàng ăn uống cũng đông khách và đắt hơn, vì người ta phải xếp hàng từ một giờ sáng, đói thì phải ăn, dù may mắn mua được, chưa mua được cũng phải tranh thủ ăn…

Ở nhiều địa phương phía Nam cúng ngày Thần Tài thì ngoài chuyện mua vàng còn phải có nhiều thứ, trong đó cá lóc nướng là không thể thiếu, mà phải cá nguyên con, không cạo vảy, không cắt đuôi, cắt vi. Những chi tiết này không có ý nghĩa về tín ngưỡng tâm linh, vì chưa có sách vở nào nói cá lóc là biểu tượng cho may mắn, tài lộc. Nhưng nhìn dưới góc độ tâm thức cộng đồng thì đó là nét văn hoá sinh động, nó tái hiện cảnh cha ông ta thời kỳ đầu mở cõi gian nan mà nướng cá là một sinh hoạt tiêu biểu. 

Thiết nghĩ, mua bán, cúng lễ trong ngày Thần Tài là một phần trong đời sống tâm linh của dân ta, song mọi người cũng cần tỉnh táo sao cho các hoạt động trong ngày là niềm tin và động lực vươn lên trong cuộc sống.

 

 NGUYÊN THANH