Công trình được bắt đầu bằng việc làm công phu là dựng lại bức tranh toàn cảnh của 7 thế kỷ văn học tiếng cười (từ thế kỷ XIII đến XX). Tác giả đã cho chúng ta thêm tự hào về tâm hồn tính cách yêu đời, yêu người, lạc quan và ghét cái ác, cái xấu, cái phản động của văn hóa tiếng cười Việt Nam. Ở phần nội dung chính mỗi tiếng cười lại được triển khai từ tư tưởng mỹ học, lấy đó làm hệ quy chiếu đi tìm giá trị nội dung và hình thức. Nghiên cứu tiếng cười, thực chất là nghiên cứu chủ thể. Mỹ học rất đề cao tiếng cười, coi đó là một dấu hiệu rõ nhất của tính người, cũng rất đúng khi có người coi tiếng cười “là vũ khí của người mạnh”. Như vậy, nghiên cứu tiếng cười tức là nghiên cứu mặt bản chất thể hiện rõ nhân cách của chủ thể cười.

Tập sách chứng minh tiếng cười mạnh mẽ nhất thời trung đại là tiếng cười Nguyễn Trãi, đa dạng, phong phú, cường tráng về nội dung, giàu sắc thái, nhiều hình vẻ về hình thức. Đây là tiếng cười của bậc trí giả, nhân giả thực sự vĩ đại, kiệt xuất mang tầm phổ quát nhân loại. Tiếng cười ấy lớn nhờ trước hết có một tư tưởng mỹ học đi trước thời đại, quan niệm mới mẻ về con người văn hóa, quan niệm hiện đại về đối tượng, quy luật vận động, về chủ thể, về tiếp nhận… Tiếng cười yêu nước, tiếng cười đuổi giặc ấy đã thổi bay hết cái hào quang vàng son quân tử giả tạo của tướng giặc để làm trơ ra cái thân phận thảm hại đích thực của “kẻ ngược tặc”, “bọn thất phu hèn kém”, “bọn chuột đồng”... Đồng thời cũng là tiếng cười của một tâm hồn lớn yêu thương sâu sắc “dân đen con đỏ”, cười vào cả những gì đi ngược lại với văn hóa con người. Tiếng cười này là điểm tựa tinh thần vững chắc của tâm hồn Việt Nam, tính cách Việt Nam.

Cơ sở triết học của tiếng cười Nguyễn Bỉnh Khiêm là lẽ tương sinh tương khắc trong sự biến hóa vạn vật nên mang màu sắc triết lý thâm trầm, chua chát. Thương dân mà lên án, tố cáo chiến tranh bằng cách vẽ ra những bức tranh điêu linh, những cảnh tương phản để mỉa mai kẻ giàu, kẻ có chức quyền sống trong xa hoa nhung lụa không biết gì đến cảnh dân bần hàn khốn khổ. Nguyên tắc tổ chức tiếng cười theo lối vật hóa (lũ chuột đồng phá hoại) càng làm cho hình tượng mỉa mai đáng ghét hơn. Qua sự thống kê, khảo sát tập sách có kết luận đáng chú ý: Bốn đỉnh tháp tư tưởng mỹ học sừng sững trong thế giới thơ Trạng Trình Quốc công là bốn chữ Tĩnh, Tri, Trí, Hòa. Ngày hôm nay để xây tòa nhà giáo dục bốn chữ ấy vẫn phải là nền móng. Nếu thiếu Tĩnh con người sẽ không có bình tĩnh, điềm đạm mà dễ nóng giận; thiếu Tri sẽ dễ vô văn hóa; thiếu Trí sẽ không nhận ra đâu là phải trái; thiếu Hòa sẽ dễ gây ra xung đột…

Chuyên luận đã dựng lại mô hình tiếng cười Nguyễn Khuyến thâm thúy, sâu sắc, kín đáo cười cái xã hội đang có nhiều những hiện tượng đốn mạt. Đó là bọn vua quan tưởng là có quyền thực, học thực nhưng thực chất chỉ là giả mạo, là một thứ đồ chơi. Nguyên tắc tổ chức tiếng cười này là tạo ra những màn trò, nhân vật bị vật hóa, trò hóa nên đã biến những gì vốn trang nghiêm, quy phạm thành một tiếng cười trí tuệ, thâm thúy.

Chuyên luận là tập sách quý nghiên cứu về văn hóa cười Việt Nam đặc sắc, tinh tế, hóm hỉnh, lạc quan, yêu công lý và chân lý, một mảng còn thiếu vắng trong văn học đương đại.

TRẦN MAI ANH