Lịch sử hiểu như là chính sử, chỉ là giới hạn ngắn nhất trong khả năng trở về quá khứ của nhà văn. Nhà văn có thêm những con đường, những khả năng khác trong việc trở về quá khứ từ những vật liệu phi lịch sử. Văn chương viết về lịch sử bởi thế tự nó không phải là lịch sử và nó không có nhiệm vụ nhất nhất phải chồng khít với lịch sử. Những lan tỏa của hư cấu gợi lên từ truyền thuyết, dã sử, giai thoại, thần thoại,… khiến cho quá khứ được hình dung sinh động hơn, chí ít là hướng đến việc phục hoạt những tưởng tượng về sự kiện, con người sau lớp màn nhiều biến ảo của thời gian.
Nhưng, nhà văn trở về quá khứ như thế nào và điều gì giúp họ đến được với những điều còn ẩn sâu trong bóng tối của lịch sử? Thực ra, cái mà chúng ta gọi là lịch sử đã ngầm nói lên sự bất lực của sử gia trong việc tái hiện quá khứ. Bởi vậy, khoảng trống còn lại là cơ hội của nhà văn. Nhưng, cái bẫy nằm ngay phía bóng tối, nơi mà lịch sử đã ngưng lại. Một số nhà văn vẫn loanh quanh để rồi tô vẽ hay diễn giải thêm những gì lịch sử đã ấn định-dù có thể đó cũng chưa hẳn là thực sử. Những người khác, hăm hở hơn với một sự dại dột đáng phê phán, lao vào bóng tối bằng niềm tin quá ư dễ dãi vào khả năng và sứ mệnh của hư cấu-vốn được xem như phép thuật của văn chương. Họ sẽ phải trả giá cho niềm tin ngây thơ và sự hăm hở dại dột ấy.
Nếu so sánh chặng đường phải đi của sử gia và nhà văn, chúng ta sẽ thấy, nhà văn cần đi xa hơn, kỹ lưỡng hơn với những góc nhìn và quan điểm đa dạng hơn rất nhiều. Nói dễ hiểu hơn, nhà văn phải là một sử gia trước khi tiếp tục công việc văn chương viết về lịch sử của mình. Việc khảo cứu, dò xét tường tận nhất (có thể) về lịch sử khiến cho sự hư cấu không phải là hành vi hăm hở một cách dại dột hay sự tự mãn vô lối vào sứ mệnh của tưởng tượng, mà họ đinh ninh rằng văn chương có toàn quyền tạo nên trong thế giới của mình. Nhà văn viết về lịch sử, hư cấu lịch sử trên nền tảng thấu hiểu giới hạn cũng như những khả năng-mù mờ của lịch sử. Đề xuất khả năng của lịch sử khác với bịa tạc và hư cấu nghệ thuật hiểu rõ giới hạn của nó. Như thế, một suy luận ngay tại đây là không phải ai cũng có thể viết về lịch sử. Một mảnh vỡ từ quá khứ cần được soi xét dưới góc nhìn của các khoa học trước khi có thể trở thành vật liệu trong một cấu trúc nghệ thuật. Nhà văn cần biết rõ bối cảnh, thân phận của mảnh vỡ đó để không biến một chiếc bình gốm thành chiếc lọ bằng đồng. Giới hạn của hư cấu nằm ở đó, chưa kể những đường biên có thể được vượt qua hoặc không về mặt thời đại, dân tộc, truyền thống hay tín ngưỡng,… Chính trong những quy chiếu này, văn chương viết về lịch sử không cần thiết phải hướng đến việc mô tả lịch sử (việc đó đã có các sử gia), nó cũng không dành cho những người chỉ nhằm thỏa mãn trí tưởng tượng tùy tiện hay sự hời hợt với quá khứ, càng không dành cho những kẻ cơ hội ăn bám vào sự kiện, nhân vật của đời xưa. Nhiều người nhắc lại câu nói quen thuộc của A. Dumas-“Lịch sử chỉ là cái đinh để nhà văn treo bức tranh của mình”, như một điểm tựa về mặt quan điểm. Họ muốn nhấn mạnh đến bức tranh của trí tưởng tượng, hư cấu mà vô tình quên mất rằng, cái đinh vẫn là điều cần được ý thức một cách liên tục, xuyên suốt. Tất cả sẽ đổ ụp xuống khi nhà văn đắp điếm, thêm thắt, tô trát quá nhiều vào bức tranh hư cấu.
Nhà văn có đầy đủ công cụ, vật liệu trong tay để kiến tạo một “lịch sử” của riêng mình. Giới hạn nào cho hư cấu, sự tự do sẽ đi đến đâu hoàn toàn phụ thuộc vào năng lực tổ chức hệ thống ký hiệu, phương thức biểu hiện. Đặc thù của diễn ngôn nghệ thuật là nói bằng hàm ngôn, bằng tiếng nói bên trong, bằng sự biểu hiện gián tiếp. Tự do của tưởng tượng, hư cấu sẽ vận hành trong không gian ấy. Và, hiển nhiên, giới hạn chính là do nhà văn tự tạo nên cho mình.
Sự quan tâm của văn chương nghệ thuật đến lịch sử phản ánh những câu chuyện của thực tại. Có thể, một vài khía cạnh nào đó sẽ góp phần soi sáng quá khứ, nhưng ở phần chính yếu, trong tư cách nghệ thuật (không phải lịch sử), văn chương vẫn phải phô bày vẻ đẹp thẩm mỹ, những thông điệp về nhân sinh, nghệ thuật, tư tưởng gợi lên từ quá khứ. Trong tổng thể của một cộng đồng, dân tộc, văn chương viết về lịch sử không nhằm minh định lịch sử, mà nhằm tạo ra những khả năng, hướng đến việc kiến tạo giá trị, bản sắc, cho thấy tầm vóc của dân tộc trên hành trình từ quá khứ đến hiện tại cùng khả năng hiện diện ở tương lai. Nếu hình dung như thế, câu chuyện giới hạn của hư cấu lịch sử trong những diễn ngôn văn chương dường như đã có thể mường tượng ra.
Tiến sĩ NGUYỄN THANH TÂM