Đã có nhiều đổi mới trong văn hóa và các loại hình nghệ thuật khác, nhưng sân khấu chỉ quanh quẩn với đề tài về quá khứ lịch sử, về đời sống hàng ngày với những mâu thuẫn vụn vặt... Đã có nhiều cuộc hội thảo, ý kiến của các nhà làm sân khấu; các hội diễn, liên hoan sân khấu chuyên nghiệp thường xuyên tổ chức… Nhưng dường như “ánh hào quang” sân khấu còn xa vời đâu đó.

Loay hoay tìm hướng đi hiệu quả

Sân khấu Việt Nam đang hiện hữu hai hình thức hoạt động: Công lập của Nhà nước và xã hội hóa của tư nhân. Sân khấu công lập hướng tới dàn dựng những vở diễn, đề tài nghiêm túc, ẩn chứa những chủ đề chính trị, triết lý, nhân văn, nhân loại. Còn sân khấu tư nhân chủ yếu hướng về những đề tài giải trí, hài cười qua các chủ đề đời thường, tình yêu hoặc những xung đột gia đình… Nhưng hiện cả hai hình thái hoạt động trong và ngoài công lập đều có một tình trạng khó khăn là vắng khách.

Một sự ghi nhận đáng kể khi nhắc đến Nhà hát Kịch Việt Nam-nơi từng được ví là “anh cả đỏ” của sân khấu phía Bắc. Trong 3 năm qua, đã có sự nỗ lực không ngừng nghỉ từ ban lãnh đạo nhà hát tới nghệ sĩ, diễn viên, nhân viên khi liên tục tìm hướng đổi mới. Gần 10 vở diễn với đủ các đề tài lịch sử, chiến tranh cách mạng, đương đại, thiếu nhi, thơ kịch như “Kiều”, “Bão tố Trường Sơn”, “Hồng lâu mộng”, “Romeo và Juliet”, “Lão hà tiện”… được dàn dựng và công diễn trong năm 2017 vừa qua là con số đáng mơ ước của bất cứ nhà hát công lập nào. Nguyên Giám đốc Nhà hát Nguyễn Thế Vinh bày tỏ với chúng tôi: “Chiếc ghế giám đốc ở nhà hát không hái ra tiền, không hái ra các dự án tiền tỷ mà là một cuộc vật lộn kiếm tiền, tìm dự án, tìm vở diễn, tìm nhà đầu tư xã hội hóa, mọi nguồn để có thể dựng vở, kiếm được miếng cơm manh áo an ủi niềm đam mê cho các nghệ sĩ vẫn đang nỗ lực bám trụ với sân khấu”.

leftcenterrightdel
Cảnh trong vở kịch “Romeo và Juliet ” của Nhà hát Kịch Việt Nam.

Khán giả đến với sân khấu là điều đáng mừng trong thời buổi đang có rất nhiều sự lựa chọn. Nhưng sự thực khán giả có bỏ tiền mua vé? Từ năm 2016, Bộ Văn hóa-Thể thao-Du lịch triển khai đề án công diễn các chương trình nghệ thuật đặc sắc, những vở diễn có chất lượng nghệ thuật cao thông qua các hội diễn, liên hoan trong không gian "thánh đường nghệ thuật"-Nhà hát Lớn Hà Nội. Thời gian đầu, hoạt động này diễn ra khá sôi động, bởi một phần nhận được sự ủng hộ tuyên truyền của báo chí, truyền hình. Giá vé của các chương trình, vở diễn có mức 300 nghìn đồng, 500 nghìn đồng… cao nhất là 1 triệu đồng/vé. Tuy nhiên, hầu hết các buổi diễn được doanh nghiệp, ngân hàng hoặc cơ quan nào đó mua trọn gói, phát vé tới khán giả là cán bộ, nhân viên của họ. Còn nếu buổi diễn nào không có nhà tài trợ, phòng vé vắng hoe, “phe vé” rao trước sảnh Nhà hát Lớn 100 nghìn đồng/1 cặp, cũng ế ẩm. Đến nay, dự án này đã thưa thớt bởi không có nhiều những vở diễn chất lượng để liên tục được biểu diễn.

Đạo diễn, NSƯT Trần Minh Ngọc, thành viên Hội đồng Nghệ thuật Sở Văn hóa-Thể thao TP Hồ Chí Minh thẳng thắn nhìn nhận, sân khấu thời gian qua chập chững bước vào thị trường cạnh tranh nhưng nhiều yếu kém, ít hiểu biết về thị trường nên sân khấu ngày càng lép vế trước các phương tiện nghe nhìn công nghệ cao. Mò mẫm làm sân khấu theo thị trường mà không nắm được quy luật dẫn đến bế tắc. Chẳng hạn các sân khấu xã hội hóa ở phía Nam chạy theo thị hiếu của một bộ phận khán giả đã biến sân khấu thành một thứ “nghệ thuật tiêu dùng”, biến khán giả thành người thụ động, người chứng kiến những “trò” kinh dị, đồng tính, ma mị… Còn khán giả biết hưởng thụ cái hay, cái đẹp, cái tinh hoa của sân khấu thì không muốn bước vào rạp chỉ để giải trí. “Chúng ta chưa xây dựng được trên sân khấu con người của hôm nay, chưa tạo dựng được xung đột của thời đại mới, thế giới mới. Sân khấu chỉ quẩn quanh các đề tài “ăn khách” với những mâu thuẫn, xung đột cá nhân. Trên sân khấu chỉ thấy "việc" mà không thấy "người", NSƯT Trần Minh Ngọc cho hay.

Cần thiết đổi mới để có vở diễn tốt

NSƯT Lê Chức, Phó chủ tịch Thường trực Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam trăn trở: “Nhắc đến sân khấu hiện nay mà có cảm giác như sân khấu đang nằm ở khoa hồi sức cấp cứu của bệnh viện. Nhìn cả vào hai dòng sân khấu là công lập và xã hội hóa, dòng nào cũng có vấn đề”. Ông nêu dẫn chứng, mới đây trong văn bản của Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam Lê Tiến Thọ gửi các địa phương, các nhà hát, đoàn nghệ thuật, chưa bao giờ lại có những đoạn văn bản khiến các đoàn lưu ý đến thế, đó là việc nhấn mạnh tới khuynh hướng sáng tác. NSƯT Lê Chức cũng bày tỏ lo ngại, không biết trong Cuộc thi sân khấu kịch nói chuyên nghiệp toàn quốc năm 2018, tổ chức vào tháng 4 tới tại TP Hồ Chí Minh, khán giả, người làm sân khấu sẽ “được” xem những gì?

Lời nói của NSƯT Lê Chức khiến đông đảo đại biểu tham dự Hội thảo “Nâng cao chất lượng hoạt động nghệ thuật sân khấu trong thời kỳ mới” vừa diễn ra tại TP Tuyên Quang (tỉnh Tuyên Quang) chạnh lòng. Hàng năm, Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch, Cục Nghệ thuật biểu diễn, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam và các thành phố tổ chức khá nhiều cuộc thi dành cho giới làm sân khấu chuyên nghiệp. Tuy nhiên, sau mỗi cuộc thi qua đi, rất ít những vở diễn, vai diễn để lại dấu ấn trong giới làm nghề và công chúng.

Cần phải thay đổi, đó là sự sống còn của sân khấu. Theo NSƯT Trần Minh Ngọc, trước hết phải làm sao khán giả đến với sân khấu hay nói đúng hơn là sân khấu đến với khán giả. Các nhà quản lý cần thay đổi cách làm kiểu xin-cho, đối xử công bằng, hợp lý giữa trong và ngoài công lập. Việc đầu tư cho sáng tác nên theo xét duyệt dự án thông qua thẩm định chất lượng và ý nghĩa ý tưởng. PGS, TS Trần Trí Trắc cho rằng, nghệ thuật sân khấu Việt Nam phải hóa thân vào kinh tế thị trường theo quy luật mới, do đó phải tuân theo nguyên tắc “thuận mua vừa bán”. Người nghệ sĩ cần sản xuất ra những mặt hàng mà thượng đế muốn, chứ không phải những thứ của mình vốn có.

Đạo diễn Lê Quý Dương, người sáng lập Hiệp hội Các trường sân khấu và kịch nghệ khu vực châu Á-Thái Bình Dương (trực thuộc UNESCO) băn khoăn khi cho rằng: "Ở các nước phát triển như Anh, Australia… khi tiến hành một cuộc hội thảo nghệ thuật thì có 4 thành phần không thể thiếu: Bộ văn hóa (đưa ra những định hướng, hoạch định), bộ tài chính (quản lý kinh phí đầu tư), bộ nội vụ (giám sát các hoạt động) và tổ chức tiếp thị, quảng bá tác phẩm, định hướng thẩm mỹ tới khán giả. Nhưng ở hầu hết các hội thảo về nghệ thuật của mình gần như vắng bóng những thành phần kể trên. Như vậy thì kinh phí của Nhà nước đầu tư mà không có người kiểm soát, chẳng cần biết anh làm gì, đầu tư có hiệu quả hay không; làm vở diễn xong cũng không có ai giới thiệu tới công chúng; các cấp lãnh đạo không hoạch định được những khuynh hướng, đổi mới… thì mãi sân khấu sẽ chỉ ở vòng luẩn quẩn".

Bài và ảnh: VƯƠNG HÀ