Ðường xa ta tới đây
Trên đồi cây khát nắng
Giữa hai dòng suối vắng
Ðoàn ta vui cấy cày.
Bàn tay lao động
Ta gieo sự sống
Trên từng đất khô
Bàn tay cần cù
Mặc dù nắng cháy
Khoai trồng thắm rẫy
Lúa cấy xanh rừng
Hết khoai ta lại gieo vừng
Không cho đất nghỉ, không ngừng tay ta.
Suối chảy quanh ta
Tiếng suối ngân nga
Hòa theo gió núi
Ta đào mương mở suối
Tuổi ta là những tuổi đấu tranh
Cho dù bạc áo nông binh
Vẫn còn vỡ đất cấy xanh núi đèo.
Chim reo trong lá
Hòn đá cheo leo
Chúng ta một lớp người nghèo
Giữa chiều nắng gió
Ðào cây cuốc cỏ
Tỉa đỗ trồng khoai.
Ngày còn dài
Còn dai sức trẻ
Cuốc càng khỏe
Càng dễ cày sâu
Hát lên! Ta cuốc cho mau
Nhanh tay ta cuốc ta đào đất lên
Bàn tay ta làm nên tất cả
Có sức người sỏi đá cũng thành cơm.
Ta vui mùa lúa thơm
Ta mừng ngày quả chín
Gửi ra người tiền tuyến
Diệt quân thù, gối đất nằm sương.
Máu ai nhuộm thắm sao vàng
Mồ hôi ta đổ xuống hàng rau tươi.
Rừng xanh xanh cả máu người
Còn màu lúa tốt còn tươi áo chàm.
HOÀNG TRUNG THÔNG (1948)
Lời bình của PHẠM VIỆT HÀ
Bài thơ ra đời cùng với năm Chủ tịch Hồ Chí Minh ra Lời kêu gọi thi đua ái quốc. Một bài thơ có tính biên niên sử vì vậy cần đặt bối cảnh lịch sử đất nước lúc bài thơ ra đời để hiểu được cái hay, cái đẹp của bài thơ đã có tuổi đời 70 năm. Năm 1948 là thời điểm quân và dân ta đã chiến thắng thực dân Pháp trong Chiến dịch Việt Bắc Thu-Đông 1947; tuy nhiên, hoàn cảnh quân và dân ta vẫn hết sức khó khăn khi chưa mở thông biên giới Việt-Trung để nhận sự giúp đỡ của các nước xã hội chủ nghĩa anh em, chưa được nhiều nước công nhận trên trường quốc tế… Đây vẫn là giai đoạn phòng ngự, cầm cự mà tác phẩm nổi tiếng “Kháng chiến nhất định thắng lợi” của Tổng Bí thư Trường Chinh đã chỉ rõ. Đây là giai đoạn lấy sức ta mà tự lo cho ta là chính, lo chống đỡ sự bao vây tứ bề của kẻ ngoại xâm muốn cướp nước ta một lần nữa.
Trong những mối lo, làm sao đẩy mạnh tăng gia sản xuất, tích trữ lương thực là điều tối quan trọng cho một cuộc kháng chiến đã lường trước phải kéo dài nhiều năm. Đó là lý do vì sao những mảnh đất được ngày đêm cải tạo, đưa vào sản xuất nông nghiệp: Chúng ta đoàn áo vải/ Sống cuộc đời rừng núi bấy nay/ Ðồng xanh ta thiếu đất cày/ Nghe rừng lắm đất lên đây với rừng/ Tháng ngày ta góp sức chung/ Vun từng luống đất cuốc từng gốc cây...
Cần chú ý đến câu thơ mở đầu để chỉ rõ chủ thể đi khai phá là “chúng ta đoàn áo vải”. Từ bỏ “cái tôi” lãng mạn của Thơ mới thịnh hành cách đó mấy năm, thơ cách mạng đề cao “cái ta” sử thi mang tính cộng đồng. Và đừng nghĩ rằng đó chỉ là những người nông dân tản cư theo kháng chiến sản xuất, tất cả mọi người dù học vấn, trình độ khác nhau, miễn có sức khỏe đều phải tự cày cuốc nuôi mình. Đó là một không khí đặc biệt ở những hoàn cảnh lịch sử đặc biệt hiếm có, tương tự thời kỳ đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và dân tộc Do Thái thời kỳ quay về cố hương phục quốc...
Bốn đoạn thơ tiếp theo có chung một nội dung và phương thức thể hiện. Nhà thơ tả cảnh không chỉ để làm “ngoại đề” cho nội dung chính sản xuất nông nghiệp, mà còn đối lập với mong muốn và khát vọng cải tạo thiên nhiên phục vụ đời sống (Không cho đất nghỉ, không ngừng tay ta) của tầng lớp nông binh, dẫu vẫn còn nghèo khó nhưng đã sống đời tự do: “Cây khát nắng”-“vui cấy cày”, “gieo sự sống”-“đất khô”, “cần cù”-“nắng cháy”...
Có tự do, làm chủ cuộc đời mình mà nhà thơ tin tưởng vào tương lai tươi sáng của một lớp người mới, một thế hệ mới và của một đất nước non trẻ thông qua hoạt động lao động sản xuất: Bàn tay ta làm nên tất cả/ Có sức người sỏi đá cũng thành cơm. Cần nói thêm, nhan đề bài thơ là chìa khóa quan trọng để hiểu tinh thần bài thơ như một bài ca cổ vũ, như những câu hò điệu vè mà cha ông đã từng ngâm nga. “Vỡ đất” là giai đoạn đầu tiên của quy trình sản xuất lương thực, rất giống với tinh thần nỗ lực dựng xây đất nước mới ra đời được 3 năm.
Nhìn lại sau 70 năm, người đọc mới thấy giá trị thời sự, giá trị cổ vũ tuyên truyền phục vụ xã hội của “Bài ca vỡ đất”. Thời đại hiện nay, khi nước ta đang hội nhập sâu rộng vào cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, sức người không còn là yếu tố quyết định mà quan trọng là tài năng sáng tạo xuất phát từ trí tuệ. Tuy nhiên, tinh thần hăng say lao động, muốn thay đổi hoàn cảnh, không ngại khó ngại khổ của “Bài ca vỡ đất” vẫn còn giá trị.