Sự lên ngôi của "cái tôi" cá nhân
Cá nhân lên ngôi. Con người sống trong gia đình chỉ biết cuộc sống của mình mà không quan tâm đến những người xung quanh. Bà mẹ trẻ chưa chuẩn bị sẵn tâm lý để hy sinh cuộc sống riêng tư cho con. Rồi, những người xung quanh cũng không biết, không quan tâm tới suy nghĩ của cô… Ở một khía cạnh nào, trường hợp này là “giọt nước làm tràn ly” cho một thực tế vốn đã được nhiều chuyên gia cảnh báo về thực tế trong xã hội, đặc biệt dễ thấy trong giới trẻ. Theo một cuộc điều tra xã hội học năm 2013 của Viện Nghiên cứu Giới và Phát triển về gia đình, có tới 38% thanh niên tại 6 tỉnh của cả ba miền Bắc-Trung-Nam cho rằng, nên sống vì cá nhân mình. Những thanh niên này cho rằng, người ta chỉ được sống có một lần, nếu có thể làm điều gì đó có lợi cho mình dù nó không thật phù hợp với quan niệm văn hóa và lợi ích của gia đình, cộng đồng thì cũng là chuyện bình thường. Bà Trần Thị Minh Thi, Phó viện trưởng Viện Gia đình và Giới (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) cho biết, qua nghiên cứu, ly hôn không còn bị coi là một thất bại trong cuộc đời cá nhân như trước đây. Tính cá nhân, vốn rất bị hạn chế trong xã hội cũ, nhưng lại phát triển mạnh mẽ hơn trong cuộc sống hiện đại và trở thành một trong những nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến số vụ ly hôn gia tăng.
Theo Nhà giáo Ưu tú Nguyễn Hồng Mai, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, nhiều diễn ngôn gần đây có xu hướng "xét lại" những vấn đề như: Gia đình có phải tế bào của xã hội; những cá nhân không lập gia đình có vị trí thế nào trong xã hội... Nguyên nhân chủ yếu của sự “xét lại” này vì người ta đang nhìn thấy nhiều gia đình bị rạn vỡ bởi sự lên ngôi của cá nhân. Trước kia không thể không có gia đình, con người khổ sở khi phải xa gia đình. Nhưng ngày nay, mạng lưới phục vụ có thể đáp ứng gần như mọi nhu cầu của cá nhân. Truyền thông đại chúng phá tung những khép kín, riêng tư của gia đình, làm không gian sống của gia đình khác trước. Với sự tích hợp nhiều chức năng, nhà ở có thể là nơi làm việc... Thời gian dành cho cuộc sống riêng tư giảm đi. Người ta có thể giải trí tại nhà mà không cần ra ngoài. Mỗi người có một chân trời, "tổ kén" riêng. Không gian sống của cá nhân được mở rộng nhưng không gian chung sống của gia đình lại bị thu hẹp. Không gian ảo đang tồn tại bên cạnh không gian thật, không dành thời gian giải quyết thực tế mà tìm cách xử lý trong không gian ảo. Dưới tác động của truyền thông đại chúng, cá nhân hóa lan từ xã hội vào gia đình, làm cho đời sống gia đình rời rạc. Giới trẻ không có tiếng nói trong gia đình nhưng mạng xã hội cho họ cảm thấy quyền lực vì trong đó quan điểm cá nhân của họ được khẳng định bằng lượng view (người xem), like (người thích), comment (bình luận)…
Cần những giá trị văn hóa để định hướng lối sống
Không thể phủ nhận rằng, sự chấp nhận và khuyến khích lợi ích chính đáng của cá nhân tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của mỗi cá nhân về nhiều phương diện, nhất là phương diện tài năng và trí tuệ. Nhà giáo Ưu tú Nguyễn Hồng Mai cho rằng, cá nhân hóa là tất yếu, khó lòng ngăn chặn. Vấn đề là chúng ta phải làm sao để hài hòa nhu cầu cá nhân với nhu cầu cộng đồng mà mình tồn tại và ưu tiên hơn thế giới thật thay vì chỉ dạo chơi trong thế giới ảo.
Công nghiệp hóa, cách nhìn nhận của xã hội thay đổi, các giá trị nhân văn mới đã làm thay đổi khuôn mẫu xã hội. Các hành vi truyền thống được khoan dung hơn nhưng cũng kéo theo những thay đổi gây ảnh hưởng, làm giảm giá trị của văn hóa gia đình, cộng đồng. Nhưng làm thế nào để hài hòa nhu cầu cá nhân với nhu cầu gia đình và nhu cầu cộng đồng? Theo TSKH Phạm Đỗ Nhật Tiến, Học viện Quản lý giáo dục, trong một xã hội đang chuyển đổi mạnh mẽ như xã hội Việt Nam, điều tất yếu là có sự biến động tương ứng của thang giá trị và định hướng giá trị với những đảo lộn không tránh khỏi. Cần có thay đổi nhận thức và nhận diện về một hệ giá trị trong xây dựng văn hóa của đời sống xã hội.
GS, TS Lê Thị Quý, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Giới và Phát triển gợi ý, chúng ta có thể kết hợp truyền thống và hiện đại để xây dựng văn hóa trong gia đình. Chúng ta nên tận dụng lại những quan điểm sâu sắc, cụ thể của nho giáo, tất nhiên theo những khung chuẩn mới chứ không theo những nếp cổ hủ. Chẳng hạn, các đặc tính như cha mẹ nhân từ là gương sáng cho con cái, anh em như thể tay chân, vợ chồng bình đẳng hòa thuận được kết hợp với đặc tính hiện đại như: Tạo cơ hội bình đẳng phát triển cho mọi thành viên trong gia đình, gắn quyền cá nhân với cộng đồng, dân tộc; bình đẳng giới trong gia đình... Nếu có điều kiện, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nên xây dựng mô hình tại một hoặc một vài địa phương, sau đó nếu hiệu quả có thể nhân rộng ra cả nước. Viện Nghiên cứu Giới và Phát triển về gia đình đã xây dựng mô hình gia đình hạnh phúc ở Nam Định với kết quả khả thi, người dân rất phấn chấn, từ đó ngăn ngừa, hạn chế được bạo lực gia đình.
Bài và ảnh: TRÍ ANH