Đề cao vai trò cộng đồng trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản

Cần một sự kết nối nhịp nhàng

Cách đây chưa lâu, chúng tôi có dịp đến tham quan đình làng Hoàng Mai (Hoàng Mai, Hà Nội) nơi thờ Thượng tướng quân Trần Khát Chân, di tích lịch sử cấp quốc gia. Vị trưởng ban quản lý khu di tích lịch sử này than thở về việc một số hộ gia đình lấn chiếm đất đình mà chưa giải quyết được. Nguồn gốc sự việc từ thời kỳ trước, lúc đó do dân làng và cả các cấp chính quyền chưa ý thức hết về giá trị di sản nên buông lỏng quản lý, để một số hộ dân vào “ở nhờ”. Đến nay, chính các hộ dân cũng muốn di dời ra khỏi khu vực bảo vệ cấp 1 của di tích, nhưng chính quyền vẫn chưa có biện pháp thích hợp.

Một câu chuyện khác là ở làng nghề chế tác đá Ninh Vân (Ninh Bình), sau khi có chỉ đạo của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) về việc không sử dụng biểu tượng, sản phẩm, linh vật không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam tại các di tích, làng kịp thời chuyển đổi nhiều mẫu tượng sư tử đá. Các nghệ nhân đã chủ động giới thiệu và tư vấn cho khách hàng về mẫu linh thú phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam. Vấn đề của dân làng bây giờ là mong sao các cơ quan chức năng có hướng dẫn cụ thể và đa dạng hơn về mẫu mã, ý nghĩa của các loại linh vật.

Có thể thấy, dù hoàn cảnh khác nhau nhưng người dân trong hai câu chuyện trên đều mong muốn bảo tồn di tích. Vấn đề là khi cơ quan quản lý Nhà nước cũng như cơ quan chuyên môn có sự phối hợp chặt chẽ, kết nối nhịp nhàng với cộng đồng thì mọi việc sẽ được giải quyết một cách hanh thông, thuận lợi. Ngược lại, khi chính quyền và cơ quan chức năng chưa quyết tâm vào cuộc thì sự việc vẫn tồn tại, gây bức xúc trong dân.

Giữa tháng 10 vừa qua, trong đợt khảo sát, kiểm tra công tác quản lý di tích, Thứ trưởng Bộ VHTTDL Đặng Thị Bích Liên đã khẳng định vai trò của cộng đồng trong gìn giữ, phát huy giá trị di sản. Bên cạnh đó, Thứ trưởng cũng đề nghị các cấp chính quyền địa phương phải có những định hướng chiến lược để gìn giữ di tích. Thứ trưởng Đặng Thị Bích Liên nói: “Điều quan trọng nhất là chúng ta phải tuyên truyền để nhân dân thêm yêu quý và thấy được giá trị của di sản. Và từ tình cảm đó, cộng đồng sẽ tự biết gìn giữ, phát huy các giá trị của di sản”.

Thực vậy, vai trò của cộng đồng trong gìn giữ di sản vật thể và phi vật thể đã được thể hiện qua nhiều con số, báo cáo. Nhiều di sản quý báu của cha ông được gìn giữ và phát huy giá trị, như: Hát xoan Phú Thọ, quan họ Bắc Ninh, đình làng Vân Thị… nhờ sự kết nối của cộng đồng và sự vào cuộc kịp thời của các cơ quan chức năng.

Cần sự hỗ trợ của các cơ quan chuyên môn

Có tình trạng vi phạm di sản “dở khóc dở cười”, khi mà cộng đồng phô trương, tô vẽ di tích; kỳ dị hóa các nghi lễ, vật phẩm cung tiến trong nội cung hậu điện. Theo các nhà chuyên môn, việc này không những làm giảm giá trị di tích mà còn có thể rơi vào tình thế bất kính với tiền nhân. TS Trần Hậu Yên Thế (Viện Mỹ thuật) kể rằng, nhóm Đình làng Việt của các anh từng phải van nài các vị bô lão của một làng nọ để được đưa những linh vật ngoại lai ra khỏi đình làng.

TS Trần Trọng Dương, cán bộ của Viện Hán Nôm cũng kể: “Tôi nhiều khi bất ngờ vì nội dung những hoành phi, câu đối được cung tiến trong đình, đền, chùa. Ví như có đền thờ danh nhân Nguyễn Trãi thì đặt câu đối ca ngợi cụ phúc thọ viên mãn. Người đặt câu đối này hẳn không biết gì đến vụ án Lệ Chi Viên. Đó là chưa kể đến những đồ thờ tự, nhiều khi người cung tiến thể hiện sự thiếu hiểu biết”. Anh cho biết thêm, theo tài liệu của Viện Hán Nôm thì linh vật gồm ba nhóm: Linh khí (là những đồ vật thiêng như nghi trượng, bát bửu, võng lọng cho đến phẩm, oản…), linh thú (gồm lân, nghê, sư tử, chó, voi…) và linh tượng (gồm những loại tượng thánh, phật, hộ pháp…). Theo cha ông truyền lại thì việc bày biện, trang hoàng những nơi thờ tự rất có quy củ chứ không bạ gì trưng nấy như ở nhiều di tích thời gian qua.

Cũng may, thời gian gần đây có nhiều nhóm xã hội với sự hiểu biết chuyên môn đã vận động cộng đồng đưa những linh vật không phù hợp ra khỏi di tích. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đức Bình, cán bộ Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm (Bộ VHTTDL) cho biết: “Chúng tôi ghi nhận và hoan nghênh những việc làm ý nghĩa này và mong tiếp tục được nhân rộng trong xã hội”. Nhân hội nghị tập huấn về loại bỏ linh vật ngoại lai tổ chức mới đây, các chuyên gia cũng thống nhất khẳng định hỗ trợ tối đa việc cung cấp tài liệu nhằm giúp người dân nâng cao hiểu biết, tự mình gìn giữ và phát huy giá trị di tích. Theo đó, các chuyên gia có thể giúp nhân dân dịch những văn bản Hán Nôm, chỉnh sửa chữ, nghĩa; cung cấp hình ảnh về linh vật, linh thú; kêu gọi các nhóm xã hội giúp đỡ chỉnh trang và quảng bá hình ảnh di tích.

Với sự vào cuộc mạnh mẽ của các cơ quan chuyên môn, cơ quan quản lý Nhà nước, nhất là ý thức trách nhiệm của cộng đồng, chúng ta có thể tin rằng các di sản của cha ông để lại sẽ được gìn giữ và phát huy trong thời đại mới./.

NGUYÊN PHONG