Vận động bà con trong điều kiện khó

Trong ráng chiều chạng vạng, theo bước chân của chị Mạc Thị Tím, Trưởng thôn Văng Môn, hình ảnh những làn khói từ bếp nấu của các gia đình Ơ Đu mang đến cảm giác khá yên bình ở vùng biên cương huyện Tương Dương (Nghệ An). Vậy nhưng nhìn cách chị Mạc Thị Tím chỉ cho chúng tôi những ngôi nhà, dễ nhận thấy nỗi trăn trở của nữ trưởng thôn. Theo lời kể của chị, từ năm 2006, người Ơ Đu được Ban quản lý hồ thủy điện Bản Vẽ (gọi tắt là Ban quản lý-BQL) vận động di dời từ khu vực lòng hồ về thôn Văng Môn. Ngày đó có 73 hộ thì 60 hộ nhận nhà xây; còn lại những hộ không nhận nhà được cấp 12 triệu đồng tự di chuyển, dựng nhà. “Người Ơ Đu được ở nhà mới thì mừng lắm, đang ở nhà lá trong núi, nay ra có sẵn nhà xây, chỉ việc đến ở. Lại được tuyên truyền nhà ở bền vững, bảo đảm “an cư lạc nghiệp". Thế nhưng… ”, Trưởng thôn Mạc Thị Tím đang hồ hởi nói thì dừng nửa chừng. Đưa ánh mắt hướng chúng tôi tới những ngôi nhà tái định cư, bên cạnh ngôi nhà tái định cư xây tường, đổ mái với kết cấu 6 chân cột cao chừng 2m với bậc cầu thang lên nhà có thêm ngôi nhà lợp mái lá; có nhà dựng cột cho ngang bằng nhà tái định cư, có nhà dựng thấp phía dưới, chị Tím trăn trở: "Nhà xây 4-5 năm đã xuống cấp, có gia đình đêm đang ngủ thì vôi vữa trần nhà sập xuống; có nhà cột gãy, đổ; một số nhà sắp sập… thế nên không ít gia đình phải dựng nhà mái lá bên cạnh để ở tạm, bảo đảm an toàn tính mạng. Các hộ đã làm đơn kiến nghị lên BQL nhiều năm rồi nhưng đến nay chưa có cấp nào hồi âm".

leftcenterrightdel
Lễ hội cúng trỉa lúa của người B'râu được tái hiện tại Làng Văn hóa các dân tộc Việt Nam.

Ban đầu đến khu tái định cư tại thôn Văng Môn, các hộ gia đình Ơ Đu được xã tạo điều kiện chia cho 2.500m2 đất/hộ. Đồng bào vẫn giữ thói quen làm nương rẫy, lại được BQL cấp cho cây trồng, trâu, bò để nuôi, nhưng chẳng được bao lâu thì trâu, bò chết. Theo như lý giải của ông Lo Xuân Tình, Bí thư chi bộ thôn Văng Môn, do khí hậu nơi đây không phù hợp với những vật nuôi mà BQL cấp. Nhiều năm nay có chính sách trồng rừng, bảo vệ rừng tuyên truyền, vận động người dân chuyển đổi thói quen đốt rẫy làm nương sang trồng cây keo, tràm… đã co hẹp không gian làm ăn sinh sống của người Ơ Đu. Ông Lo Xuân Tình cho biết: “Chính vì khó khăn về đất canh tác mà các gia đình vận động con cháu học hành; vì chính sách ưu tiên giáo dục cho người Ơ Đu ở đây làm rất tốt”. Nhiều gia đình Ơ Đu như nhà ông Lo Xuân Tình, chị Mạc Thị Tím, Lo Văn Tiến… có từ 2 đến 3 người con đều thoát ly làm công an, y tá, giáo viên… Nhưng trong giọng nói của ông Lo Xuân Tình vẫn phảng phất nỗi lo, bởi ở thôn giờ hầu hết là người cao tuổi và trẻ con. Ngồi kế bên, Trưởng thôn Mạc Thị Tím cũng chùng lời khi nhiều sáng kiến khôi phục nghề dệt vải, phục dựng lễ hội mừng sấm mới, duy trì đội văn nghệ… đang thiếu hụt những người trẻ tham gia.

Không chỉ người dân Văng Môn gặp khó khăn trong việc sắp đặt cuộc sống mới, bản Seo Hai ở xã Kan Hồ, huyện Mường Tè (Lai Châu) cũng gặp vấn đề với việc cuộc sống sau tái định cư. Theo nghệ nhân Hù Thị Xuân ở bản Seo Hai: Đồng bào DTTS Si La được quy hoạch tập trung tái định cư từ khu vực lòng hồ thủy điện Lai Châu trước đây cũng đang rất thiếu không gian sinh sống. Hiện tại, bà Xuân đang hoàn thành bản thảo về phong tục tập quán, lịch sử của dân tộc Si La như một cách níu kéo những giá trị văn hóa truyền thống có nguy cơ mất đi do không gian sống đổi khác. Hỏi nghệ nhân hiện nay người Si La còn giữ được nét văn hóa nào đậm nhất, bà Xuân cho hay: "Chúng tôi có đội hát múa, nhiều năm rồi nổi tiếng khắp các cuộc thi, hội diễn nghệ thuật khu vực phía Bắc và toàn quốc. Làm văn hóa, giữ văn hóa cho dân tộc mình, trước tôi cứ ước ao làm thế nào phải đưa được văn hóa của Si La lên ti vi để người dân cả nước biết đến. Cứ mày mò, gặp hết già này, già kia, ghi chép, lắp ghép rồi được các chuyên gia cố vấn. Nhiều năm nay, tôi vui vì tiết mục dân ca của đồng bào mình đã vươn ra khỏi núi rừng Tây Bắc, được đông đảo người dân cả nước biết đến". Giờ cứ nhắc đến đồng bào Si La là mọi người ở ngành văn hóa và dân tộc nhớ đồng bào Si La ở xã Kan Hồ. Cũng theo lời nghệ nhân Hù Thị Xuân, bà đang còn sức khỏe thì cố gắng hoàn thành cho xong tâm huyết của cả cuộc đời mình. Nếu sau này con cháu trong bản không múa hát nữa, không thực hành nghi lễ, không nói tiếng dân tộc mình nữa thì chí ít cũng còn cuốn sách để đọc mà biết đồng bào Si La đã có những nét văn hóa đặc sắc như thế nào.

No cái bụng, lo giữ được bản sắc

Đến Tây Nguyên, chúng tôi có dịp chứng kiến nhiều đổi thay ở làng Đăk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi (Kon Tum). Người B'râu sau khi được vận động sống tập trung tại làng, từ năm 2005 đến 2015 được Đảng, Nhà nước quan tâm xây dựng công trình điện, đường, trường, trạm, nhà sinh hoạt cộng đồng; mỗi gia đình được cấp 20 triệu đồng để xây nhà, 5 triệu đồng để mua trâu, bò, cây cà phê và một số cây, con giống khác. Nhờ vậy đến nay, người B'râu đã vươn lên về mọi mặt, nhiều hộ đã biết làm giàu như gia đình Y Hiệp với mô hình nuôi nhím, dúi cho thu nhập gần 100 triệu đồng/năm; gia đình Y Hạnh giàu lên nhờ trồng cà phê, cao su… Trong ngôi nhà truyền thống của đồng bào B'râu ngay đầu làng do Nhà nước hỗ trợ xây dựng, già làng Y Pan nói: "Người B'râu bây giờ không còn lo đói ăn nữa, nhà ở đều được xây dựng kiên cố, đường làng được đổ bê tông rộng rãi, sạch sẽ. Trẻ em được đến trường, không còn thất học, được khám, chữa bệnh khi đau ốm. Nhưng buồn vì 3 năm nay rồi không làm được lễ hội cúng trỉa lúa. Muốn dự phải sang với bà con B'râu bên nước Lào".

Nguyên do không tổ chức lễ hội cúng trỉa lúa (lễ hội lớn nhất trong truyền thống văn hóa của người B'râu tổ chức khi chuẩn bị thu hoạch lúa) bởi không có rẫy để làm lúa. Già làng Y Pan bảo: “Giờ không làm lễ hội nữa thì mất bản sắc. Không có lễ hội thì đồng bào không có lúc nào mà tụ họp, con cháu làm ăn nơi xa cứ đi miết”. Hiện nay, làng Đăk Mế có đội múa xoang 16 thiếu nữ, đội đánh chiêng tha nổi tiếng. Nếu không được tổ chức lễ hội truyền thống hằng năm, không có cơ hội diễn xướng, già làng Y Pan lo lắng các thành viên của đội xoang, chiêng tha sẽ bỏ dần. Vì thế, điều khẩn thiết của già Y Pan cũng như người có uy tín, trưởng thôn và Đinh Thị Khiêm, Bí thư chi bộ làng Đăk Mế, là được các cấp chính quyền cấp cho 5 hộ đám đất làm rẫy, vừa tạo mô hình phát triển kinh tế, vừa giữ truyền thống làm lúa rẫy, hằng năm duy trì thực hành lễ hội, tăng cường mối đoàn kết, giữ bản sắc văn hóa giữa đồng bào B'râu với đồng bào các dân tộc nơi phên giậu của Tổ quốc.

Như vậy có thể thấy, hoàn cảnh sống ảnh hưởng rất nhiều đến bản sắc văn hóa của một cộng đồng, với những nỗ lực vươn lên thoát nghèo khó cùng với quyết tâm gìn giữ bản sắc, chính những người DTTS đã tìm được hướng đi cho riêng mình.

(còn nữa)

Bài và ảnh: LÊ ĐÔNG - VƯƠNG HÀ