Đầu năm 1945, trước những thời cơ có lợi cho cách mạng, Tỉnh ủy Bắc Ninh chủ động, kiên trì xây dựng, tổ chức lực lượng cách mạng, chuẩn bị tổng khởi nghĩa.

Quán triệt phương châm: Sử dụng bạo lực cách mạng để hỗ trợ tổng khởi nghĩa, do vậy, Tỉnh ủy đã sớm tổ chức các đội tự vệ tham gia đánh địch và vừa xây dựng vừa rút kinh nghiệm. Dưới sự lãnh đạo của tổ chức đảng cơ sở, trên địa bàn tỉnh đã thành lập các đơn vị vũ trang, như: Đội tự vệ Liễu Khê (huyện Thuận Thành); Đội tự vệ Trung Mầu (nay thuộc huyện Gia Lâm, Hà Nội); Đội tự vệ Đình Bảng (huyện Từ Sơn)... Đội tự vệ Liễu Khê, Đội tự vệ Trung Mầu đã dùng vũ khí thô sơ, bày mưu cướp súng, đánh đuổi quân Nhật và tay sai khi chúng về làng chở đay. Đội tự vệ Đình Bảng tước vũ khí của tốp lính khố đỏ chạy qua làng khi Nhật đảo chính Pháp và hỗ trợ giúp dân phá kho thóc của Nhật ở chùa Dâu (Thuận Thành) cứu đói cho nhân dân. Một số đội tự vệ ở Bắc Ninh đã phối hợp, bức hàng huyện lỵ Văn Lâm, đánh úp đồn Bần Yên Nhân (Hưng Yên), thu nhiều vũ khí trang bị cho tự vệ.

Đối với các đảng phái phản động, Tỉnh ủy quán triệt phương châm: Triệt để phân hóa, tranh thủ các tổ chức tiến bộ; kiên quyết trừng trị bọn ngoan cố... Các cấp ủy đảng đẩy mạnh tuyên truyền, vận động, vạch rõ bộ mặt phản động của bọn Đại Việt, Quốc dân đảng ở Cao Thọ, Đại Bái (nay thuộc huyện Gia Bình), Vũ Dương (nay thuộc huyện Quế Võ), Thị Cầu, Đáp Cầu (nay thuộc TP Bắc Ninh), Ngọc Thụy (nay thuộc quận Long Biên, Hà Nội)... do đó, chúng không dám gây tội ác với nhân dân.

Cùng với đó, Thường vụ Tỉnh ủy trực tiếp thành lập các đội tuyên truyền xung phong, luồn sâu vào vùng yếu, xây dựng cơ sở, trừng trị bọn phản động... Đến đầu tháng 8-1945, Tỉnh ủy đã xây dựng được lực lượng vũ trang và các tổ chức quần chúng mạnh, được tập dượt, sẵn sàng chớp thời cơ, giành chính quyền.

Thời cơ cách mạng xuất hiện, Tỉnh ủy Bắc Ninh lãnh đạo tổng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở huyện Tiên Du vào ngày 17-8-1945. Ta tổ chức mít tinh có hàng nghìn quần chúng tham gia tại đình làng Dương Húc, chân núi Chè (Tiên Du), chợ Keo (Gia Lâm), khí thế cách mạng lên rất cao. Tiếp đó, ta giành chính quyền ở phủ Từ Sơn, Gia Lâm vào ngày 18-8-1945 rất thuận lợi. Ở tỉnh lỵ Bắc Ninh, ngày 19-8-1945, Tỉnh ủy huy động hàng nghìn quần chúng, áp đảo, đập tan âm mưu của bọn phản động tổ chức cuộc mít tinh, đồng thời biến đó thành cuộc biểu dương lực lượng của ta. Đến ngày 20-8-1945, ta tổ chức 400 tự vệ chiếm các công sở ở Bắc Ninh, Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời được thành lập, cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Bắc Ninh thắng lợi hoàn toàn.

TRẦN TOẢN (Theo "Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bắc Ninh", NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006)