Đầu tháng 4-1946, với dã tâm “chiếm được Hà Nội, Nam Định là có được đồng bằng (Bắc Kỳ)”, tại thành phố Nam Định, 825 quân Pháp và chư hầu tiến đóng ở 4 điểm: Dãy nhà quan (nằm trong khu vực nhà máy liên hợp dệt Nam Định), trường Tư thục Saint Thomas, nhà máy sợi, nhà băng. Chúng liên tiếp khiêu khích, chống phá chính quyền cách mạng, phá rối trật tự trị an, cướp vũ khí và bắn giết tự vệ…
Trước tình hình trên, sau khi có nghị quyết Hội nghị quân sự toàn quốc của Đảng (10-1946), Bộ chỉ huy chiến khu 2 giao nhiệm vụ cho Trung đoàn 34 cơ động tác chiến trên địa bàn 3 tỉnh: Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình. Trước hết là sẵn sàng đánh địch trong Thành phố Nam Định và cử cán bộ về huấn luyện, rèn luyện quân dân Nam Định nâng cao khả năng và trình độ tác chiến sẵn sàng bước vào giai đoạn chiến đấu. Đồng thời, đào, đắp hàng nghìn mét giao thông hào, hố chiến đấu; chướng ngại vật được dựng lên, tường các nhà được đục thông nhau để tạo lối cơ động bí mật… Chính quyền cách mạng cũng đã dự trữ 20 tấn gạo, 1 tấn lương khô, 1 tấn đường và mật, vận động nhân dân trữ muối, đóng góp thóc và tiền bạc để nuôi quân và tạo kinh phí dự trữ phục vụ chiến đấu và tổ chức sơ tán cơ quan, dân thường và tài sản ra khỏi thành phố.
Hòa chung tiếng pháo hiệu lệnh toàn quốc kháng chiến từ Pháo Đài láng (Hà Nội), 0 giờ 30 phút ngày 20-12, Trung đoàn 34 phối hợp với quân dân tỉnh Nam Định tổ chức bắn pháo tiêu diệt địch ở nhà băng và cho nổ mìn ở cổng Nhà Máy dệt làm hiệu lệnh phối hợp tổng tiến công. Trong đêm tối, lửa đạn diệt thù bùng lên toàn thành phố. Lực lượng tự vệ thành cho nổ mìn đổ cây to, phá sập cầu, cống và phối hợp với nhân dân dùng xe bò chở đất đá, giường, ghế, tủ… đổ ra mọi ngả đường trong và ngoài thành phố, đồng thời giăng bè, giăng đập, làm cọc ngầm dưới các lòng sông… làm chướng ngại vật ngăn chặn địch phát triển tiến công và cứu viện bằng đường bộ lẫn đường thủy.
Bị tấn công bất ngờ và đồng loạt, thời gian đầu địch rơi vào thế bị động và thương vong nhưng chúng dựa vào công sự kiên cố, hỏa lực mạnh dần dần phản kích và buộc ta phải rút khỏi các nơi chúng chiếm đóng vào lúc trời sắp sáng. Cuộc chiến đấu giữa ta và địch trong lòng thành Nam lúc âm ỉ, lúc rộ lên giành giật với nhau từng tấc đất. Thực hiện phương châm “vừa chiến đấu, vừa xây dựng phát triển lực lượng vũ trang chi viện cho mặt trận”, đội ngũ công nhân các nhà máy và nam, nữ thanh niên nội ngoại, thành hăng hái, dũng cảm ngày đêm phục vụ chiến đấu: tiếp tế cơm, nước, vận chuyển vũ khí đạn dược cho bộ đội, tự vệ, dân quân, du kích và trực tiếp cầm súng chiến đấu, tiến công, vây hãm quân thù.
Ngày 5-1-1947, quân Pháp cho tàu chiến và máy bay tiến đánh giải vây cho đồng bọn đang bị vây nhưng lực lượng ta đã nhanh chóng tổ chức tiêu diệt và ngăn chặn các đợt tiến công của lính dù, lính đổ bộ đường thủy; bắn chìm một ca nô khiến tàu địch hoảng sợ rút về ngã ba sông Hồng… Với các chiến công trên, chiều ngày 7-1, Trung đoàn 34 vinh dự được nghe thông báo Bác Hồ thay mặt Trung ương Đảng và Chính phủ khen ngợi và trao tặng danh hiệu “Trung đoàn Tất Thắng”.
Trên phạm vi toàn quốc, ngày 17-2, mặt trận Thừa Thiên Huế bị vỡ. Ở Hà Nội, Trung đoàn Thủ đô đã rút ra vùng tự do, theo nhận định địch sẽ tổ chức lực lượng lớn để giải vây ở thành Nam và chỉ thị cho quân dân các tỉnh Hà-Nam-Ninh “sẵn sàng đánh địch nhưng phải gìn giữ lực lượng để kháng chiến lâu dài” của Bác Hồ và Bộ Tổng chỉ huy, đại đội “quyết tử quân” thành Nam được thành lập với nhiệm vụ “ở lại nội thành từ 1 đến 3 tháng, thực hiện nghi binh, tạo điều kiện cho trung đoàn 34 và các lực lượng chiến đấu rút ra an toàn”.
Ngày 6-3-1947, quân Pháp huy động hơn 1.500 lính bộ binh có xe cơ giới yểm trợ và 1 đại đội thủy quân lục chiến từ Hà Nội theo đường sông Hồng đến giải vây cho quân địch ở thành phố Nam Định. Lực lượng “quyết tử quân” đã chiến đấu anh dũng để kìm hãm và giam chân địch. Tối 15-3, lực lượng còn lại của Đại đội “Quyết tử quân” nhận lệnh chia làm hai bộ phận theo hai hướng, rút lui an toàn ra Hậu Bồi, Tức Mạc, Phù Nghĩa và sang Vũ Thư (Thái Bình)…
Trong 86 ngày đêm lửa kháng chiến bùng cháy ở thành Nam, quân và dân tỉnh Nam Định và cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 34 đã tiêu diệt hơn 400 tên và bắt sống 6 tên địch, bắn chìm 1 ca nô, thu nhiều vũ khí trang bị… góp phần tô thắm những mốc son trong những trang sử vàng của tỉnh Nam Định nói riêng và của dân tộc Việt Nam nói chung trong công cuộc dựng nước và giữ nước vĩ đại.
Đại tá NGUYỄN QUỐC TUẤN
Chủ nhiệm Chính trị Bộ CHQS tỉnh Nam Định