Kiến trúc sư “khóa một” Nguyễn Thế Khải đã đạt đến những phẩm chất đỉnh cao của nghề nghiệp chính từ sự sáng tạo bền bỉ. Ông sinh năm 1943 ở làng Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên. Cha mất sớm, ông phải vừa đi học, vừa lao động giúp mẹ. Vì nhà nghèo, ông rẽ ngang học chuyên nghiệp và trúng tuyển vào khóa XII (1960-1963) Trường Trung cấp Kiến trúc Hà Đông. Hết năm thứ nhất, ông là một trong 60 sinh viên được tuyển vào học lớp đào tạo kiến trúc sư đầu tiên. Với tố chất thông minh, ông được phân công giúp đỡ bạn học. Theo ngành học mới-Quy hoạch đô thị và nông thôn, tốt nghiệp, ông được phân công về Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn. Yêu nghề, chăm học hỏi, ông nhanh chóng trưởng thành từ cán bộ thiết kế, đến chủ nhiệm đồ án và Giám đốc Trung tâm Quy hoạch vùng và đô thị. Tại đây, ông và các đồng nghiệp đã hoàn thành hơn 100 đồ án, trong đó có 5 công trình do ông chủ trì được giải thưởng Kiến trúc quốc gia, gồm: Quy hoạch chi tiết Khu du lịch Núi Quyết-Bến Thủy, TP Vinh, tỉnh Nghệ An (1996); Quy hoạch chi tiết Công viên trung tâm TP Việt Trì, Phú Thọ (1998); Quy hoạch chi tiết Khu du lịch văn hóa Hàm Rồng, Thanh Hóa (2000); Đài liệt sĩ huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên; Tượng đài thống nhất TP Hồ Chí Minh (2000).
Tầm nhìn xa: Quy hoạch và phát triển
Thời chống Mỹ, ông được biên chế vào Tổ Quy hoạch Hải Phòng-Quảng Ninh, chủ trì Đồ án Quy hoạch Khu nhà ở công nhân Mỏ Cọc 6, quy mô hơn 100ha. Tiếp đó, ông lần lượt được giao chủ trì các đồ án quy hoạch chung các thị xã: Cẩm Phả, Chí Linh-Phả Lại, Đông Triều, Mạo Khê, Uông Bí, Hồng Gai, Bãi Cháy (tỉnh Quảng Ninh). Ông cùng cơ quan quản lý đã phát hiện và kiến nghị hủy bỏ khai thác than tại núi Yên Tử, cứu được khu tâm linh Yên Tử. Sau này, ông được Bộ Điện và Than tặng Kỷ niệm chương 50 năm ngành than.
Năm 1983, được giao làm quy hoạch vùng Điện Biên, ông đã trèo đèo lội suối điều tra, khảo sát tỉ mỉ, kiến nghị đưa tỉnh lỵ Lai Châu về Điện Biên Phủ. Việc này gây tranh cãi. Nhưng hai năm sau, một trận lũ quét tàn phá toàn bộ Mường Lay, Nhà nước đã quyết định như kiến nghị của ông.
Được UBND tỉnh Hòa Bình yêu cầu, ông đã cùng cộng sự nghiên cứu quy hoạch phát triển du lịch tỉnh Hòa Bình giai đoạn 1999-2010 rất bài bản, làm cơ sở định hướng phát triển du lịch Hòa Bình cho đến nay.
Thị xã Phú Thọ có từ lâu đời nhưng chậm phát triển. Ông lập đồ án mở rộng ranh giới thị xã ra Quốc lộ 2 và vùng ven nối Đường Hồ Chí Minh với Quốc lộ 2, xây dựng cầu Ngọc Tháp. Sau nhiều tranh luận, Nhà nước đã quyết định như kiến nghị của ông, giúp thị xã thay da đổi thịt.
Với thành phố Quy Nhơn tỉnh Bình Định, ông quy hoạch mở rộng cảng Quy Nhơn và Nhơn Hội; xây dựng Khu công nghiệp Nhơn Hội; mở thông tuyến đường xuyên Á theo Quốc lộ 19, giúp đưa Quy Nhơn vào Vùng kinh tế trọng điểm miền Trung.
Với thị xã Vĩnh Yên, tỉnh Vĩnh Phúc, ông tham gia quy hoạch chung trở thành tỉnh lỵ tỉnh Vĩnh Phúc khi tách tỉnh, lựa chọn vị trí xây dựng UBND tỉnh và nối kết thị xã cũ bằng cầu vượt qua ga Vĩnh Yên. Khu công nghiệp Khai Quang ra đời, phát triển nhanh. Khu Đầm Vạc trở thành khu du lịch... Đến nay, những ý tưởng trên đã thành hiện thực.
Với TP Việt Trì, ông có công lớn quy hoạch trở thành "Thành phố lễ hội về với cội nguồn dân tộc", mở rộng địa giới hành chính, đưa Khu di tích lịch sử Đền Hùng thành động lực phát triển...
Tạc hồn dân tộc
Năm 2003, đến tuổi nghỉ hưu, trước nhu cầu phát triển của đất nước, ông cùng một số đồng nghiệp thành lập Công ty Cổ phần Kiến trúc và Đô thị Việt Nam, nay là Công ty Cổ phần Quy hoạch và Kiến trúc Việt Nam. Với kinh nghiệm mấy chục năm trong nghề, việc khai thác truyền thống văn hóa lịch sử đã trở thành triết lý kiến trúc thường trực trong ông. Ông đưa ra ý tưởng: “Đến mỗi vùng đất Việt Nam phải hiểu được lịch sử, văn hóa của vùng đó thông qua các công trình quy hoạch kiến trúc xây dựng. Đến Việt Trì phải hiểu được nhà nước Văn Lang của thời đại các Vua Hùng. Đến Ninh Bình phải biết được nhà nước Đại Cồ Việt và thời Đinh-Tiền Lê. Đến Bắc Ninh phải hiểu được thời Lý. Đến Thái Bình, Nam Định phải hiểu được công cuộc khởi dựng nghiệp nhà Trần và chiến thắng Nguyên-Mông...”.
Các công trình thiết kế quy hoạch của ông đều toát lên giá trị văn hóa vùng miền. Quy hoạch Khu du lịch sinh thái văn hóa Núi Quyết (TP Vinh) có Phượng Hoàng trung đô, có La Sơn phu tử, có đài quan sát biển trời xứ Nghệ. Công trình Công viên Văn Lang ở Việt Trì gắn với nhiều truyền thuyết thời Hùng Vương. Khu du lịch văn hóa Hàm Rồng (Thanh Hóa) gắn với “tiếng chuông Hạc thành, tiếng trống đồng Đông Sơn..”. Khu di tích danh thắng Tây Thiên (huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc) được xây dựng theo ý tưởng: “Đến với Phật, về với Mẫu”. Đặc biệt, mới đây, UBND TP Cần Thơ đã thông qua đồ án thiết kế cây cầu mang tên Cầm Thi-cây cầu âm nhạc đầu tiên trên toàn cầu, kết cấu dây văng mang hình chiếc đàn bầu lớn nhất thế giới, kết hợp thiết kế nhạc nước đờn ca tài tử, ánh sáng la-de tạo ra sức hấp dẫn văn hóa du lịch độc đáo...
Giờ đây, sức khỏe đã suy giảm, nhưng sức sáng tạo của ông vẫn mạnh mẽ. Các địa phương, đơn vị vẫn mong đợi ông để nhận được những tư vấn, những ý tưởng độc đáo. Ông tâm sự: “Nhiều đồ án tôi đã tự đầu tư công sức làm vì tin rằng hậu thế sẽ hiểu những ý tưởng cho tương lai. Quy hoạch phải làm sao vừa giữ gìn, bảo tồn văn hóa truyền thống, vừa làm đẹp cho đất nước, làm giàu cho dân!”.
Bài và ảnh: MINH TUẤN